aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zrozumieć średniowiecze - zagadnienia do syntezy epoki ............
WPROWADZENIE
Średniowiecze nie należało z pewnością do epok uprzywilejowanych w powojennych programach nauczania i podręcznikach
literackich. Był nawet czas - lata socrealizmu - kiedy celowo spychane było na margines szkolnego i uniwersyteckiego kursu historii
literatury jako epoka "światopoglądowego wstecznictwa", przeciwstawiana przy tym "postępowym" epokom odrodzenia i oświecenia.
Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach w podręcznikach szkolnych znalazło dobitniejszy wyraz przeświadczenie, iż kultura kręgu
europejskiego i chrześcijańskiego wyrasta niemal całkowicie z tradycji uformowanej w wiekach średnich, bądź jako jej kontynuacja,
bądź też jako jej negacja czy polemiczna modyfikacja. I jeżeli myślimy dzisiaj o wspólnym dziedzictwie duchowym i kulturalnym
Europy, do której Polska pragnie należeć nie tracąc jednocześnie swej narodowej tożsamości, to nieuchronnie musimy sięgnąć do
samych korzeni europejskiego dziedzictwa, które tkwią właśnie w średniowieczu.
Dla Polski było to przede wszystkim średniowiecze łacińskie, kultura zachodniego chrześcijaństwa, w orbitę oddziaływania której
włączyliśmy się u schyłku X stulecia. Nie można jednak zapominać i o tym, że przynajmniej do początku XIII wieku istniała jedna,
uniwersalna, choć wewnętrznie zróżnicowana tradycja chrześcijańska: Wschodu i Zachodu, Konstantynopola i Rzymu, języka
greckiego i łacińskiego. O tym, że kultura nasza od swych narodzin oddychała - by posłużyć się piękną metaforą Jana Pawła II -
obydwoma płucami chrześcijańskiej tradycji, świadczą tak wybitne dzieła, jak Kodeks Gertrudy Mieszkówny, Bogurodzica czy
malowidła w Tumie pod Łęczycą.
Drugim zasadniczym impulsem skłaniającym do podjęcia trudu opracowania niniejszej antologii jest dzisiejsza sytuacja polskiej szkoły,
zarówno średniej, jak wyższej; szkoły reformującej się, poszukującej nowych rozwiązań edukacyjnych, odchodzącej od tradycyjnego
modelu biernego kształcenia encyklopedycznego na rzecz samodzielnego i kreatywnego "czytelniczego nauczania literatury". Książka
Zrozumieć średniowiecze może spełniać różnorakie, zależne od inwencji czytelnika funkcje. Ogólnie rzecz ujmując, może być ona
wykorzystywana jako współpracująca z podręcznikiem szkolnym lub też niezależna od niego antologia tekstów wraz z ich
interpretacyjną obudową, umożliwiającą samodzielne czytanie literatury średniowiecznej w najszerzej rozumianym kontekście
kulturowym. Zgromadzony tu materiał znacznie wykracza poza obowiązujący program szkoły średniej. Stąd możliwość szerokiego
wykorzystania Wypisów: w szkole średniej - przez nauczycieli, uczniów klas pierwszych, maturzystów i kandydatów na studia
humanistyczne; przez słuchaczy kolegiów języka polskiego i innych kierunków humanistycznych; wreszcie
przez samouków i miłośników kultury średniowiecznej. Wszystko zależy od indywidualnego wyboru lektur, kontekstów
interpretacyjnych i opracowań naukowych.
Antologia składa się z czterech części: A. Literatura polska; B. Literatura powszechna; C. Materiały kontekstowe; D. Wybór opracowań.
Podstawowym zrębem Wypisów jest część A - Literatura polska. Zgromadzono w niej wybrane, najbardziej reprezentatywne teksty
polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, z uwzględnieniem ich najnowszych wydań filologicznych. Przyjęto tu układ tematyczny,
nie zaś stosowany tradycyjnie chronologiczny czy gatunkowy: katechizacja pierwszych wieków i religijność średniowiecza, ideały i
wzorce osobowe epoki, eschatologia*, historia i stosunki społeczne, obyczajowość i życie codzienne. Każdy z tekstów poprzedzony
został zwięzłą informacją o autorze, pochodzeniu, dziejach, tematyce, gatunku, formie artystycznej itd. Po utworze literackim
umieszczono przypisy językowo-filologiczne, wskazówki interpretacyjne oraz wybór podstawowej bibliografii. Trudniejsze terminy
(oznaczone w tekście gwiazdką) objaśnione zostały ., na końcu antologii. Konteksty i sugestie interpretacyjne wskazują na teksty, które
mogą zostać wykorzystane w lekturze kontekstualnej danego utworu (wchodzą tu w grę zarówno inne fragmenty literackie, jak
również materiały zgromadzone w częściach C i D) oraz zawierają sugestie nawiązań problemowych pomiędzy tekstem podstawowym
(utworem literackim) a wskazanymi w związku z nim kontekstami. Co ważne - są to jedynie wskazówki, propozycje, nie zaś
obligatoryjne i wyczerpujące dyspozycje. Nauczyciel, uczeń, czytelnik mogą samodzielnie tę sieć nawiązań rozbudowywać i
modyfikować.
Część B - Literatura powszechna - prezentuje kilkanaście tekstów ułożonych chronologicznie, najpierw prozatorskich, następnie zaś
poetyckich. Każdy z nich poprzedza notka o autorze i jego dziele, tam zaś, gdzie podany został tylko niewielki fragment utworu (np.
Dzieje Tristana i Izoldy), również o tematyce i fabule całości. Pod każdym z tekstów, analogicznie jak w części A, zamieszczono
przypisy oraz propozycje kontekstów interpretacyjnych i nawiązań problemowych.
Część C - Materiały kontekstowe - przynosi wybór tekstów z epoki reprezentujących podstawowe dziedziny kultury średniowiecznej:
teologię, filozofię, mistykę, duchowość, historiozofię, myśl społeczno-państwową, a zatem dzieła bezpośrednio formułujące idee i
systemy wartości, które równolegle znajdowały swe artystyczne odbicie w utworach literatury i sztuki. Każdy z cytowanych
fragmentów poprzedzony został wzmianką o autorze i jego twórczym dorobku.
Część D wreszcie - Wybór opracowań - zawiera zestaw tekstów naukowych, głównie z ostatnich lat, dotyczących światopoglądu
średniowiecznego i poszczególnych jego komponentów. Otwierają ją opracowania najbardziej ogólne, wprowadzające w podstawowe
"kategorie kultury średniowiecznej"; dalej następują szkice bardziej szczegółowe, dotyczące wybranych zagadnień kultury epoki: od
opracowań na temat
piśmiennictwa średniowiecznego, aż po teksty poświęcone rodzimej twórczości teatralnej, muzycznej i plastycznej. Rolę syntetycznego
wprowadzenia do kultury literackiej polskiego średniowiecza może spełnić fragment książki Tadeusza Witczaka, całościowy zarys
piśmiennictwa polskiego wieków średnich przynosi szkic Jerzego Starnawskiego, zaś niezbędnym komentarzem do wszystkich
utworów wierszowanych będzie z pewnością fragment pt. Wiersz średniowieczny. Pozostałe opracowania mogą być wykorzystywane
zgodnie z sugestiami interpretacyjnymi w częściach A i B, lub też zależnie od potrzeb i inwencji czytelnika. Z kilku przedrukowanych
w części D tekstów usunięto ściśle specjalistyczne, -niekiedy dość obszerne przypisy, wprowadzając w ich miejsce własne objaśnienia
trudniejszych terminów naukowych i zwrotów obcojęzycznych.
Podstawowym założeniem Wypisów jest ich swoista "samowystarczalność": czytelnik korzystający ze wskazówek interpretacyjnych w
częściach A i B nie musi bowiem sięgać po dodatkowe lektury i opracowania, gdyż wszystkie proponowane materiały kontekstowe
znajdują się w antologii. Dodatkowym, niezwykle cennym (zwłaszcza w przypadku kultury średniowiecznej) kontekstem
interpretacyjnym jest bogaty wybór ilustracji towarzyszących większości tekstów, dobranych przy tym pod kątem tematycznego z nimi
pokrewieństwa. Antologię zamyka zestaw zagadnień problemowych, mogący służyć jako pomoc w próbie rekonstrukcji całościowego
obrazu epoki w oparciu o przestudiowany materiał literacki i ikonograficzny, oraz indeks nazwisk i utworów anonimowych,
ułatwiający odszukanie potrzebnych tekstów oraz ich wzajemnych powiązań.
P.S. W roku 1995 ukazała się znakomita synteza literatury polskiego średniowiecza autorstwa Teresy Michałowskiej (T. Michałowska,
Średniowiecze, Warszawa 1995 i wyd. nast.). Polecamy ją wszystkim zainteresowanym głębiej dziejami naszego piśmiennictwa
średniowiecznego, zwłaszcza w kontekście tradycji chrześcijańskiej Europy łacińskiej.
10
11
LITERATURA POLSKA
RELIGIA, WIARA, POBOŻNOŚĆ
MODLITWY CODZIENNE
Modlitwy codzienne należały z pewnością do pierwszych tekstów łacińskich tłumaczonych na język polski dla potrzeb katechizacji
ludu. Świadczą o tym ustawy synodów z końca XIII wieku, zobowiązujące duchownych do głośnego odmawiania i objaśniania
wiernym Ojcze nasz, Wierzę, Zdrowaś Maria i Kaję się Bogu (Spowiedź powszechna). Najstarsze zachowane przekłady tych modlitw
pochodzą z początku XV wieku.
Tekst Ojcze nasz zachował się w rękopisie Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie z początku XV stulecia. Z tego samego kodeksu*
pochodzi wierszowany (dla łatwiejszego zapamiętania) dekalog (dziesięć przykazań). Oba teksty zapisał kanonik płocki Jakub z
Piotrkowa (zm. 1447). Cyt. wg Chrestomatia* staropolska, s. 24).
OJCZE NASZ
Oćcze nasz, jenże jeś1 na niebiesiech, oświeci się2 jimię twe, przydzi twe krolewstwo, bądź twa wola jako na niebie tako i na ziemi.
Chleb nasz wszedni3 daj nam dzisia i odpuści nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowaćcom i nie wodzi nas w
pokuszenie, ale nas zbaw ode złego.
któryś jest; 2niech się święci; 'powszedni
Konteksty i sugestie interpretacyjne
Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, s. 123.
- postawa wobec Boga, bliźniego i świata stworzonego (franeiszkanizm*)
Św. Jan Damasceński, Oddawanie czci świętym, s. 171.
- bezpośredniość zwrotu do Boga - rozbudowany system pośrednictwa świętych
15
Ponadto zwróć uwagę na:
- różnice językowe w brzmieniu tekstu średniowiecznego i dzisiejszego
DEKALOG
(1) Pirzwa kaźń1 Twórca naszego: Nie masz mieć Boga jinego.
(2) W próżności niestatku2 twego Nie bierz jimienia3 Bożego.
(3) Pamiętaj, to tobie wiele4, By czcił święta i niedzielę.
(4) Chcesz li mieci łaskę moje, Oćca czci i matkę twoje.
(5) Nie zabijaj brata swadą5, Ręką, kaźnią6 ani radą.
(6) Nie czyń grzechu nieczystego Prócz urzędu7 małżeńskiego.
(7) Nie kradń jimienia8 cudzego, Nędznym udzielaj swojego.
(8) Nie świacz9 na bliźniego swego Lścią10 świadecstwa fałszywego.
(9) Nie pożędaj żony jego,
Tak schowasz rząd stadła11 twego.
(10) Bratnich rzeczy nie korzyści12, Bożą przykaźń tako zjiści13.
pierwsze przykazanie; 2na darmo, lekkomyślnie; 3nie wzywaj imienia; 4nakazuje; 5w bójce; 6wiezieniem; 7poza stanem; 8własności,
mienia; 9nie świadcz; '"kłamstwem, obłudą; "tak zachowasz obyczaj, lad stanu; 12nie pożądaj (nie przywłaszczaj sobie) rzeczy
bliźniego; "wypełnij
1. Piąte przykazanie (Nie zabijaj). Drzeworyt z Dekalogu wyd. w Szwajcarii przed 1465 r.
16
2 - Zrozumieć średniowie
17
Konteksty i sugestie interpretacyjne
MODLITWY GERTRUDY MIESZKÓWNY
Roty przysiąg sądowych, s. 98.
- uniwersalizm kodeksu* etycznego chrześcijaństwa i jego prawne zastosowanie
Tomasz z Celano (?), Dies irae, s. 136.
- wizja Sądu Ostatecznego jako rozliczenia z przestrzegania boskich przykazań
Tomasz a Kempis, O naśladowaniu Jezusa Chrystusa, s. 187.
- interpretacja etyki chrześcijańskiej w duchu tzw. nowej pobożności*
A. Okopień-Sławińska, Wiersz średniowieczny, s. 250.
- mnemotechniczna* funkcja wiersza
Bibliografia
1. W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984.
2. W. Wydra, Polskie dekalogi średniowieczne, Warszawa 1973.
3. A. Briickner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. 3, Legendy i modlitewniki, Warszawa 1904.
4. K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986.
5. P. Sczaniecki, Slużba Boża w dawnej Polsce. Studia o Mszy świętej, Poznań 1962.
Gertruda Mieszkówna (ok. 1025-1108) była córką Mieszka II i Rychezy. Wychowywała się w jednym z niemieckich klasztorów
benedyktyńskich. Wydana za mąż za księcia ruskiego Izjasława, większość życia spędziła na Rusi. Z mężem dzieliła tragiczne losy
wyg.iania, przeżyła też śmierć dwóch swoich synów. Brzemię losu skłoniło ją do utrwalenia dramatycznych stanów duszy w łacińskich,
pisanych ozdobną prozą modlitwach. Gertruda układała je sama lub też, co bardziej prawdopodobne, z pomocą zaufanego kapelana.
Modlitwy te zostały wpisane do kodeksu* zawierającego także tzw. Psałterz* trewirski z X wieku; obecnie zabytek ten nosi w całości
miano Kodeksu Gertrudy. Najbardziej osobistym dziełem pierwszej prawdopodobnie autorki polskiej są modlitwy w intencji
umiłowanego syna Jaropełka-Piotra, pełne matczynej troski i lęku o jego życie. Religijność Gertrudy, gwałtowna i głęboko uczuciowa,
naznaczona jest wyraźnie duchowością benedyktyńską. Cyt. wg K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986, s. 30-32.
Modlitwa do Chrystusa
Chryste, najwyższa mocy Boga, majestacie niepodzielny w jedności, całą treścią modlitwy mojej wzywam imienia Twojego świętego:
wysłuchaj mnie, gdy serce wraz ze mną opłakuje i uznaje grzechy, uczynki oraz zbrodnie myśli wyznaje; złam, Panie, podstępy
diabelskie, udaje bowiem wargami i samą mową chwyta w niewolę. Wejrzyj Panie na me łzy błagalne, a gdy łez braknie, zlej na mnie
odpuszczenie Twej tkliwości, strzeż we mnie wiary bez zmazy i pogódź mnie zawsze w pokoju z bliźnimi, owoce Twe Chleba i Wina z
właściwą hojnością rozdaj; przed Tobą uchylam karku, przed Tobą upadam na kolana, Ciebie wyznaję Panem Bogiem, żeś jest jeden w
Trójcy Świętej; złam Panie moc nieprzyjaciół naprzeciw mnie, wybaw mnie od niebezpieczeństw, chroń mnie we wszelkich sprawach i
oskarżeniach, broń mnie chorą i złożoną niemocą, i pozwól, by to, czego dopełnić nie mogłam, było jakby dopełnione.
18
19
Modlitwa do Matki Bożej za syna Jaropełka-Piotra
Święta Mario, Dziewico wieczna, przez umiłowanie Syna Bożego, który Cię umiłował aby Cię wynieść ponad chóry anielskie:
Wysłuchaj mnie i módl się za jedynego syna mego Piotra.
Święta Mario, wspieraj go i wstaw się za nim: aby Bóg uwolnił go i strzegł od wszelkiego złego i od wszelkiego niebezpieczeństwa, i od
wszelkich trudności i utrapień,
Święta Mario, Dziewico dziewic, wspieraj go,
Święta Mario, Pani i Królowo całego świata, wspieraj go,
Święta Mario, nadziejo nędzarzy, módl się za nim i wspieraj bardzo smutnego i ogarniętego lękk m,
Święta Mario, najdobrotliwsza pociecho uciekających się do Ciebie, wspieraj go i módl się za grzechy i zaniedbania jego,
Święta Mario, wysłuchaj, proszę, mnie nędzną, która się do Ciebie uciekam, by jedyny syn mój odczuł Twą pomoc, on, który się udaje
do Twego wsparcia,
Święta i chwalebna, najmilsza Bogu ze wszystkich niewiast...
Konteksty i sugestie interpretacyjne
Bogurodzica, s. 21.
- Maria jako największa Diędowniczka grzeszników, jej chwała i doskonałość
Ś w. Bernard z Clairvaux, O Bogurodzicy Pośredniczce, s. 174.
- Maria - "drabina grzeszników", "nadzieja nędzarzy" itp.
- relacje "matka - syn"
Bibliografia
1. M.H. Malewicz, Rękopis Gertrudy Piastówny - najwcześniejszy zabytek piśmiennictwa polskiego, "Materiały ,o Historii Filozofii
Średniowiecznej, t. 5, 1972.
2. K. Górski, Zarys dziejów ducl.owości w Polsce, Kraków 1986.
3. U. BorKOwska, Królewski? modlitewniki. Studium z kultury religijnej epoki Jagiellonów (XV i początek XVI w.), Lublin 1988.
BOGURODZICA
Bogurodzica to najdawniejsza ze znanych nam polskich pieśni religijnych, a jednocześnie wybitne arcydzieło poezji średniowiecznej.
Najstarsza część pieśni składa się z dwóch zwrotek zakończonych litanijnym refrenem Kirie eleison. Powstała w połowie XIII wieku lub
nawet wcześniej, na co zdają się wskazywać m.in. archaizmy (Bogurodzica, dzielą, bożycze), nie spotykane już w późniejszych
Kazaniach świętokrzyskich. W przeciągu XF/-XVI wieku do części pierwotnej dołączono kilkanaście dalszych strof o tematyce
wielkanocnej, pasyjnej i dewocyjnej. Zarówno treść teologiczna, jak kompozycja, wersyfikacja i melodia Bogurodzicy odznaczają się
nieprzeciętnymi walorami intelektualnymi i artystycznymi. Nie udało się dotąd odnaleźć bezpośredniego wzorca literackiego w
hymnografii średniowiecznej (choć można wskazać na liczne analogie), co pozwala uznać Bogurodzicę za oryginalne dzieło autora
rodzimego, zapewne duchownego o wysokiej kulturze teologicznej i literackiej.
W pierwszej zwrotce pieśni wierni zwracają się w misternie skonstruowanej apostrofie do Bogarodzicy z prośbą o pośrednictwo -
pozyskanie i spuszczenie (danie) Syna-Boga (w sensie duchowym - jako Matka Boga nieustannie rodzi Go w sercach tych, którzy w
Niego uwierzyli), w drugiej zaś do samego Chrystusa - za pośrednictwem św. Jana Chrzciciela, "największego między narodzonymi z
niewiast" (Mt 11, 11) - o wysłuchanie modlitw, pobożne życie i zbawienie wieczne. Motyw pośrednictwa Marii i Jana Chrzciciela w
Bogurodzicy posiada wyrazistą analogię w średniowiecznej ikonografii - powstały w Bizancjum w VI-VII wieku temat Deesis (gr.
modlitwa, błaganie) ukazuje Chrystusa - Władcę i Sędziego w asyście Matki i Prekursora w pozach wstawienniczych. Od X wieku
przedstawienie to rozpowszechniło się na Zachodzie i prawdopodobnie tą drogą dotarło również do Polski. Zachowało się m.in.
romańskie malowidło ścienne z grupą Deesis w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą (ok. 1160) oraz miniatura w tzw. Psałterzu*
trzebnickim (1. pół. XIII w.).
Dwie najstarsze zwrotki pieśni zbudowane zostały w oparciu o wzorce hymnografii łacińskiej: wersy składają się z równoległych
cząstek o jednakowej ilości sylab (np. w I strofie warianty 5+3 i 3+3). Precyzyjnej budowie rytmicznej towarzyszy bogate nasycenie
tekstu rymami wewnętrznymi i końcowymi.
Bogurodzica spełniała nie tylko rolę pieśni religijnej; jak odnotowuje m.in. Jan Długosz, rycerstwo polskie śpiewało ją przed bitwą pod
Grunwaldem w roku 1410 jako pieśń bojową, a zarazem hymn narodowy (patrium carmen - pieśń ojców). Na początku XVI wieku
zrodziła się tradycja wiążąca powstanie Bogurodzicy z osobą
20
21
a
-a o
H
M
L>
T3 _O
13
S
w
Q
a
l
św. Wojciecha, biskupa i męczennika (zm. 997), a poprzez niego z kręgiem hymnografii bizantyńskiej. Choć dzisiejsza nauka podchodzi
nieufnie do tej hipotezy, pozostaje faktem bezdyskusyjnym, iż w Bogurodzicy zostały harmonijnie zespolone dwa nurty chrześcijańskiej
tradycji: wschodni, który zrodził i zaszczepił na Zachodzie idee Deesis, oraz łaciński, który dostarczył polskiemu autorowi wierszowej
miary i melodyki.
Spośród kilkudziesięciu znanych nam dzisiaj przekazów Bogurodzicy najstarszy powstał krótko po roku 1408; odnaleziono go na
wyklejce tylnej okładki rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, zawierającego łacińskie kazania spisane w 1407 roku. Ten właśnie
tekst przytaczamy poniżej (wg Bogurodzica, Wrocław 1962, s. 96).
Bogurodzica dziewica1, Bogiem sławiena2 Maryja, U twego Syna Gospodzina3 matko zwolena4, Maryja! Zyszczy nam5, spuści nam6.
Kirieleison7.
Twego dzieła Krzciciela8, bożycze9, Usłysz głosy, napełń myśli10 człowiecze. Słysz" modlitwę, jąż nosimy12, A dać raczy13, jegoż14
prosimy: A na świecie zbożny15 pobyt, Po żywocie rajski przebyt16. Kirieleison.
Bogurodzico Dziewico... Maryjo (formy mianownikowe użyte w funkcji wolacza; 2przez Boga sławiona; 3Pana; ^wybrana; 'pozyskaj
nam, zjednaj nam; 6ześlij nam, spuść nam; 'Panie, zmiłuj się; 8dla twego Chrzciciela (św. Jana); 'synu Boga (wolacz od słowa bożyc - syn
Boga); 10spełń myśli, zamiary, pragnienia; "wysłuchaj; 12którą zanosimy, odprawiamy; 13racz; 14czego, o co; ''pobożny (lub: pomyślny,
dostatni); 16przebywanie, mieszkanie w raju
Podany powyżej zapis tekstu Bogurodzicy jest transkrypcją, która unowocześnia pisownię zabytku zgodnie z normami języka
współczesnego. Aby lepiej uzmysłowić sobie zasadnicze różnice graficzne, brzmieniowe i interpunkcyjne pomiędzy zapisem
oryginalnym a transkrypcją, podajemy poniżej również transliterację najstarszego zachowanego przekazu pieśni, zachowującą
całkowicie średniowieczną pisownię, przestankowanie i graficzny układ zapisu.
23
22
Bogv rodzicza dzewicza bogom Ilawena maria U twego lyna golpodzina matko Iwolena maria. Sifzczi nam Ipwczi nam Kyrieleylon
Twego dzela krzoziozela bolzioze tttlilz gloli naplen milli czlowecze Slilz modlitwcj) y<j>Lz nolimi A dacz raczi gegofz prolimi a
nalwecze zbożni pobith polziwocze ralki przebith kyrieleylon
Konteksty i sugestie interpretacyjne
Posłuchajcie, bracia miła, s. 36.
- dwa różne modele liryki maryjnej
- postać Marii w obu tekstach - analiza porównawcza
V .
J. Długosz, Bitwa grunwaldzka, s. 85.
- śpiew Bogurodzicy przed bitwą
Św. Jan Damasceński, Oddawanie czci świętym, s. 171.
- doktryna pośrednictwa świętych (hierarchia orędowników)
Św. Bernard z Clairvaux, O Bogarodzicy Pośredniczce, s. 174.
- Maria jako największa orędowniczka ludzkich modlitw
A. Okopień-Sławińska, Wiersz średniowieczny, s. 250.
- wersyfikacja Bogurodzicy
H. Feicht, Polska pieśń średniowieczna, s. 274.
- melodia Bogurodzicy i jej twórca
Deesis w Tumie pod Łęczycą (ii. 2) oraz Sąd Ostateczny Memlinga (ii. 24).
- idea wstawiennictwa Marii i Jana Chrzciciela w literaturze i ikonografii
Ponadto zwróć uwagę na:
- archaiczne wyrazy: "Bogurodzica", "dzieła", "bożycze"
- różnice pomiędzy zakończeniami rozkaźników: "zyszczy", "spuści" (zachowane i/y w pozycji akcentowanej) oraz "usłysz", "napełń"
(zanik wygłosowego i/y w pozycji nieakcentowanej)
- brak przegłosu e w o w wyrazach "sławiena", "zwolena"
- różnice pomiędzy transliteracją a transkrypcją tekstu
Bibliografia
1. Bogurodzica, opracował J. Woronczak, wstęp językoznawczy E. Ostrowska, opracowanie muzykologiczne H. Feicht, Wrocław 1962.
2. E. Ostrowska, Bogurodzica, w: Lektury polonistyczne. Średniowiecze - Renesans - Barok, t. l, pod red. A. Borowskiego i J.S. Gruchały,
Kraków 1992 i wyd. nast.).
3. S. Urbańczyk, Bogurodzica. Problemy czasu powstania i tlą kulturalnego, "Pamiętnik Literacki" 1978, z. l (przedruk w: S. Urbańczyk,
Prace z dziejów języka polskiego, Wrocław 1979).
4. A. Czyż, "Bogurodzica" - między Wschodem a Zachodem, w: A. Czyż, Światło i słowo. Egzystencjalne czytanie tekstów dawnych,
Warszawa 1995.
5. R. Mazurkiewicz, Deesis. Idea wstawiennictwa Bogarodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średniowiecznej, Kraków 1994.
6. Z. Krążyńska, T. Mika, Architektura "Bogurodzicy", "Slavia Occidentalis" 52 (1995).
PIEŚNI ŚWIĄTECZNE
W pierwszych wiekach naszego chrześcijaństwa w Kościele polskim panował niepodzielnie łaciński śpiew gregoriański*, toteż lud nie
uczestniczył aktywnie w nabożeństwach liturgicznych. Pierwsze wzmianki o pojawieniu się pieśni w języku polskim pochodzą dopiero
z XIII wieku. Zapewne w przeciągu XIV stulecia zbiorowa recytacja modlitw po polsku przerodziła się w śpiew. Bogurodzica nie była z
pewnością jedyną pieśnią religijną w języku polskim w tym czasie, choć do naszych dni dotrwały jedynie nieliczne fragmenty pieśni
późniejszych, z wieku XIV i XV. Dominują wśród nich pieśni liturgiczne, przeznaczone na główne święta roku kościelnego.
Najważniejszymi formami gatunkowymi polskiej pieśni religijnej w średniowieczu były tropy - wierszowane wstawki polskie do
łacińskich śpiewów liturgicznych, sekwencje - najbardziej rozbudowane formy tropów, stanowiące już samodzielne pieśni kościelne,
godzinki - ułożone według kolejnych części doby (tzw. godzin kanonicznych) pieśni i modlitwy rozpamiętujące życie Jezusa, Marii i
świętych. Ze względu na temat i przeznaczenie liturgiczne można wyróżnić wśród pieśni średniowiecznych pieśni wielkanocne,
pasyjne, kolędy, pieśni maryjne oraz pieśni o świętych.
24
25
KRYSTUS Z MARTWYCH WSTAŁ JE...
Jest to najstarsza polska pieśń wielkanocna (trop* rezurekcyjny), powstała w wieku XIV, a może nawet wcześniej. Wzorowana jest na
hymnie łacińskim Deus omnipotens (Bóg wszechmogący). Najdawniejszy jej przekaz został zapisany w roku 1365 w Graduale*
płockim. Początkowo jednozwrotkowa, od wieku XV rozrastała się o dalsze strofy. Śpiewano ją w czasie świąt Wielkiej Nocy,
zwłaszcza podczas procesji rezurekcyjnej. Cyt. wg Chrestomatia staropolska, s. 237.
Krystus z martwych wstał je1, Ludu przykład dał je, Eż nam2 z martwych wstaci3, Z Bogiem krolewaci4. Kirie eleison.
'jest; 2że my mamy; 3wstać; 4królować
Konteksty i sugestie interpretacyjne
Nawiedzenie Grobu, s. 47.
- obraz Zmartwychwstania w pieśni i w dramacie (związek z liturgią)
Sw. Tomasz z Akwinu, Streszczenie teologii, s. 176.
- tajemnica i sens Zmartwychwstania
Ponadto zwróć uwagę na:
- złożoną formę czasu przeszłego w pierwszych wersach pieśni
3. Zmartwychwstanie. Ołtarz Mariacki Wita Stwosza (1477-1489).
26
27
r
ZDRÓW BĄDŹ, KRÓLU ANJELSKI
Jest to najstarsza ze znanych polskich pieśni kolędowych - zanotowano ją w roku 1424. Stanowi niemal dosłowne tłumaczenie pieśni
czeskiej o tym samym tytule. Cyt. wg Średniowieczna pieśń religijna polska, s. 90-91.
Zdrów bądź, królu anjelski
K nam na świat w ciele przyszły,
Tyś za jisty1 Bóg skryty,
W święte, czyste ciało wlity2.
Zdrów bądź, Stworzycielu wszego stworzenia! Narodziłeś się w ucierpienia3 Prze swego luda4 zawinienia.
Zdrów bądź, Panie, od Panny Jenż5 się narodził za nie.
Zdrów bądź, Jezu Kryste, królu! Racz przyjąci6 nasze chwałę, Racz daci7 dobre skonanie Prze twej Matki zasłużenie8, Abychom cię
zawżdy9 chwalili, Z tobą wiecznie królowali. Amen.
prawdziwy, pewny; 2wlany, wcielony; 3w cierpieniu; 4przez swego ludu; 5który; 6przyjąć; 7dać; 'zasługi; 'abyśmy cię zawsze
Konteksty i sugestie interpretacyjne
Sw. Tomasz z Akwinu, Streszczenie teologii, s. 176. - przyczyny i sens wcielenia Chrystusa
4. Narodzenie Chrystusa. Ok. 1485 r. Kwatera tryptyku z Matką Boską Bolesną.
28
29
O WSZEGO ŚWIATA WSZTEK LUD...
Jest to najdawniejsza dokładnie datowana polska pieśń pasyjna (o Męce Pańskiej). Zapisana została w roku 1407 przez Stefana z
Krajkowa w rękopisie przechowywanym obecnie w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu. Cyt. wg Chrestomatia staropolska, s. 239.
O wszego świata wsztek1 lud, Patrz ninie2 na Jezu Krystow trud3, Jest li4 tak wielka żałość5, Jąż widziała wszego świata włość6? Jiż ji z
prawem jimieli miłować7 I wszegdy8 jego nogi całować, Ninie ji9 śmieli ukrzyżować.
'wszystek; 2dziś, teraz; 3mekę; 4czy jest; 'zdarzenie budzące żal; 6którą by widział cały świat; 7ci, którzy winni go byli miłować;
8zawsze; 'dziś go
Konteksty i sugestie interpretacyjne
Posłuchajcie, bracia mila, s. 36.
- liryka apelu do wyobraźni
Św. Tomasz z Akwinu, Streszczenie teologii, s. 176.
- konieczność i owoce śmierci Chrystusa
Bibliografia
1. Średniowieczna pieśń religijna polska, oprać. M. Korolko, Wrocław 1980.
2. Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI, oprać. J. Nowak-Dłużewski i in., t. 1-2, Warszawa 1966.
3. Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI, oprać. M. Korolko i in., t. 1-2, Warszawa 1977.
4. H. Feicht, Studia nad muzyką polskiego średniowiecza, Kraków 1975.
5. A. Czyż, "Zdrów bądź, Królu anielski" - najdawniejsza kolęda polska, "Pamiętnik Literacki" 1996, z. 1.
5. Koronowanie cierniem. Ok. 1465 r. Kwatera tryptyku dominikańskiego.
30
31
PSAŁTERZ FLORIAŃSKI
Bibliografia
Rękopiśmienny, bogato iluminiowany kodeks* pergaminowy, przechowywany do roku 1931 w bibliotece opactwa w Sankt Florian w
Austrii, obecnie zaś w Bibliotece Narodowej w Warszawie, zawiera najstarszy znany polski przekład psalmów. Powstawał on w kilku
fazach na przełomie XIV i XV wieku, przypuszczalnie dla królowej Jadwigi. Po każdym wersecie łacińskim następuje jego przekład
polski i niemiecki. Tłumaczenie oparte zostało częściowo na starszym, nieznanym bliżej wzorcu. Tekst zawiera czechizmy i
dialektyzmy małopolskie. Cyt. wg Chrestomatia staropolska, s. 52.
Psalm l
1. Błogosławiony mąż, jen1 jest nie szedł po radzie niemiłościwych2 i na drodze grzesznych nie stał jest, i na stolcu3 nagłego spadnienia
nie siedział jest.
2. Ale w zakonie Bożem4 wola jego i w zakonie jego będzie myślić we dnie i w nocy.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]