aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Markiewicz – Historia literatury polskiej – pozytywizm

Pozytywizm – panujący światopogląd i styl literatury

Realizm – główny prąd epoki; gł. realizm mieszczański lub realizm krytyczny; późniejsza odmiana – naturalizm; góruje przede wszystkim w prozie artystycznej;

W dziedzinie poezji, a po części i dramatu dostrzec można również żywotność poetyki romantycznej oraz pewne przejawy neoklasycyzmu, którego wczesną postać określa się, wzorem francuskim, mianem parnasizmu.

Jako datę początkową wymienia się zazwyczaj rok 1864 – rok upadku powstania styczniowego i wprowadzenia reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Kongresowym; wydarzenia te niewiele wyprzedzają początki ery autonomicznej w Galicji (1866) oraz włączenie prowincji poznańskiej i pruskiej do nowoutworzonego Związku Północnoniemieckiego (1867). W dziedzinie literatury na drugą połowę lat sześćdziesiątych przypadło pojawienie się nowych organów prasowych (np. „Przegląd Tygodniowy” i „Przegląd Polski”) i nowego, wybitnie uzdolnionego pokolenia pisarzy (Asnyk, Orzeszkowa, Świętochowski, Prus, Sienkiewicz, Tarnowski, Chmielowski). Generacja ta, dla której przeżyciem pokoleniowym stał się rok 1863, wystąpiła z nowymi hasłami programowymi i niekiedy manifestacyjnie przeciwstawiała się swym poprzednikom.

Mniej wyraźnie rysuje się data końcowa okresu, umieszczana zazwyczaj między rokiem 1890 a 1895. W sferze polityki powiązać ją można z powstawaniem nowych programów i partii politycznych (PPS, SDKPiL, Liga Narodowa, Stronnictwo Ludowe), w literaturze – z coraz szerszą falą debiutów młodej, wyraźnie odmiennej generacji (Kasprowicz, Tetmajer, Sieroszewski, Żeromski, Reymont, Berent); generacja ta niebawem otrzymała miano Młodej Polski. Pokolenie pozytywistyczne zachowało długo twórczy dynamizm, wzbogacając właśnie wtedy swój dorobek dziełami wysokiej wartości. Dopiero po roku 1910 – biologiczną koleją spraw – ustąpiło ono z pola literatury.

Około 1880 pojawia się wewnętrzna cenzura. W procesie historycznym wyznaczają ją ukształtowanie się zasady trójlojalizmu, zaostrzenie ucisku politycznego i powstanie pierwszych organizacji socjalistycznych. W tymże czasie pokolenie pozytywistyczne osiągnęło dojrzałość twórczą i wysunęło się na plan pierwszy literatury. Równocześnie pojawili się nowi debiutanci: Konopnicka, Dygasiński, Sygietyński, Witkiewicz, Zapolska – pokolenie pośrednie między pozytywistami a modernistami.

POZYTYWIZM – EPOKA  I  PRĄD

Ćwierćwiecze (1864-1890) wypełnia faza kapitalizmu. Przebiega on w warunkach trój zaborczej niewoli. Dlatego przyrost ludności, rozbudowa sił produkcyjnych, industrializacja kraju i kapitalistyczne przekształcenie rolnictwa, a w związku z tym rozwój podstawowych klas społeczeństwa, tj, burżuazji i proletariatu, wzrost uświadomienia i aktywności mas ludowych – procesy te przebiegają w poszczególnych zaborach w nierównomierny i rozbieżny sposób.

Z punktu widzenia ekonomicznego terenem najbardziej zaawansowanym był zabór pruski, ze swym śląskim przemysłem i wysokim poziomem kultury rolnej w Wielkopolsce, najbardziej upośledzonym – przeludniona i słabo uprzemysłowiona Galicja. W tych warunkach dołączyła się konflikt/walka  między proletariatem a burżuazją, wewnętrzne sprzeczności wsi wynikłe z jej rozwarstwieniem, pewne tarcia między obszarnictwem a burżuazją, dążącą do hegemonii w sojuszu klas posiadających, wreszcie – napięcia między społeczeństwem polskim a mniejszościami narodowymi i narodami sąsiednimi.

Absolutystyczna Rosja carska: polityka ucisku, dyskryminacja i wynarodowianie, prześladowanie

Prusy Bismarcka –to samo J , ale parlamentarne fory życia politycznego pozwalały na legalny protest przeciw uciskowi.

Parlamentarna monarchia austrowęgierska, Galicja – uzyskała autonomię ustawodawczą, spolszczenie administracji, sądów i szkolnictwa oraz względnie korzystne warunki rozwoju kultury narodowej (m. in. dwa polski uniwersytety, w Krakowie i Lwowie, oraz Akademia Umiejętności w Krakowie).

Czynniki wpływające na niemożność zbrojnej walki o niepodległość w tym okresie:

·         Chwilowe wyczerpanie możliwości rewolucyjnych chłopstwa,

·         Interesy ekonomiczne i obawy społeczne klas posiadających,

·         Przymierze polityczne państw zaborczych,

·         Ogólna stabilizacja polityczna w Europie.

W nadbudowie ideologicznej tego okresu rozróżnić można cztery zasadnicze modele światopoglądowe:

1.       W pierwszym piętnastoleciu dostrzegalny jest jeszcze nurt postromantyczny. Jego podłoże filozoficzne stanowi zazwyczaj spirytualizm, uznanie przewagi czynnika uczuciowego nad intelektualnym, wyższości walorów duchowych nad materialnymi, wiara w urzeczywistnienie wolności, sprawiedliwości i braterstwa narodów, niekiedy także – w szczególną miejsc dziejową narodu polskiego. Realizację tych ideałów gwarantuje wola Opatrzności, niezbędna jest także bezkompromisowa i ofiarna aktywność ludzka; toteż ideologię tę cechuje maksymalizm postulatów moralnych. W płaszczyźnie politycznej nurt postmodernistyczny odrzucał wszelką ugodę z zaborcą, trwał przy sztandarze niepodległościowym, pielęgnował tradycje powstańcze i oczekiwał rychłego wznowienia walki zbrojnej o niepodległość. Zróżnicowanie ideologii społecznej było w tym modelu światopoglądowym bardzo szerokie – sięgało od demokratyzmu szlacheckiego do haseł rewolucji agrarnej i socjalizmu.

2.       Znacznie większą żywotność i przystosowanie do warunków popowstaniowych wykazywał tradycjonalizm. Tę nazwę proponujemy dla ideologii, która głosiła prymat prawd religii objawionej, stawiała znak równości między polskością a katolicyzmem, uwydatniała wartość tradycji i ciągłość instytucji społecznych, społeczeństwo traktowała jako całość hierarchiczną, poddaną kierownictwu warstw historycznych, przede wszystkim ziemiaństwa, dążyła więc do zabezpieczenia jego przewagi polityczno-społecznej i ekonomicznej, a zwalczała prądy egalitarne i wolnościowe. Składnikiem stałym programów tradycjonalistycznych były hasła „pracy organicznej”, tj. legalnej działalności pomnażającej zasoby gospodarcze narodu, podnoszącej jego organizację wewnętrzną i poziom oświaty.

3.       Tradycjonalizmowi przeciwstawiał się pozytywizm. Wśród konstytutywnych składników pozytywizmu wymienić należy przede wszystkim:

a.       scjentyzm, tj.  zauwanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu jako do jedynego źródła rzetelnej wiedzy i skutecznych dyrektyw słusznego postępowania.

b.       scjentyzmowi towarzyszy monizm przyrodniczy, który ujmuje historię jako swoistą odmianę procesu przyrodniczego; rozpatruje zmienność historyczną jako proces prawidłowości, przebiegający w sposób deterministyczny, a zarazem stopniowy i przynoszący w każdej fazie następnej postęp w stosunku do poprzednich. W szczególności pozytywizm przypisuje czynnikom materialnym znaczenie doniosłe, a czasem decydujące o całokształcie życia społecznego.

4.       W dziedzinie etyczno-społecznej wyznacznikami pozytywizmu są: eudajmonistyczny utylitaryzm, tj akceptacja postępowania użytecznego ze względu na zaspokojenie potrzeb i pomyślności ludzi, wartościowanie jednostek i grup społecznych ze względu na ich szeroko rozumianą produktywność, tj. tworzenie nowych wartości materialnych i duchowych, postulat wolności jednostek i równości ich praw, szans i obowiązków, wreszcie praktycyzm tj. stawianie celów osiągalnych i troska o dobór skutecznych środków ich urzeczywistnienia.

Z biegiem lat scjentyzm prowadził już do wniosków materialistycznych, do tolerancji dla pozanaukowej metafizyki idealistycznej, do zgody na współistnienie nauki z wiarą.

Monizm przyrodniczy uwalniał człowieka od obawy przed siłami nadprzyrodzonymi i był źródłem humanistycznej dumy pozytywistów.

Monizm przyrodniczy nakazywał rozpatrywać stosunki międzyludzkie w kategoriach przeniesionych z biologii. Tak więc organicyzm przyrównując społeczeństwo do organizmu, wysuwał na plan pierwszy solidarystyczne „prawo wymiany usług”; przeciwstawiano mu na tymże biologicznym gruncie darwinizm społeczny, wg którego czynnikiem selekcji jest walka o byt.

Determinizm uzależniał charakter jednostki i jego los od środowiska i dziedziczności.

Utylitaryzm pojmowany był jako zasada harmonizacji interesów jednostki z interesami ogółu. Później jako służba, ofiara, poświęcenie, podporządkowanie dobru zbiorowemu.

Orientacja materialistyczna, optymistyczna wersja determinizmu, harmonia interesów jednostki i zbiorowości – stanowi dominantę wczesnej fazy okresu;

Szereg drugi : orientacja idealistyczna, pesymistyczna wersja determinizmu, konfliktowa wizja społeczeństwa – górowały u schyłku okresu.

A TADZIO, NA TE TEMATY PISZE TAKIE RZECZY:

Wiek XIX w Europie można widzieć jako formację ideowo-kulturową, światopoglądową i estetyczną, która zrodziła się wraz z hasłami rewolucji francuskiej. Hasła wolności, równości, braterstwa były wyrazem kierunku przemian w zakresie form organizacji życia społecznego i ekonomicznego. Stały postęp technologiczny, poszerzenie praw człowieka do uczestniczenia w życiu zbiorowym, zwiększenie obowiązków jednostki wobec instytucji i państwa, rozczarowanie tym, że ideały demokracji wprawdzie zmieniły świat, ale w perspektywie jednostki wcale jej nie dały poczucia szczęścia. Wiosna Ludów w roku 1848 wyznacza  przełom między opowiedzeniem się za rewolucją jako drogą urzeczywistnienia tych ideałów a ewolucją, która świat udoskonala bez uprzedniego burzenia go. W takiej perspektywie pozytywizm polski jest etapem rozwoju i ścierania się myśli demokratyczno-liberalnej oraz konserwatywnej, wizji postępu osiąganego przez znoszenie ograniczeń jednostki wobec instytucji i państwa albo postępu kontrolowanego, dbającego o stabilne układy ekonomiczno – społeczne.

Ochorowicz Julian:

Pozytywistą nazwiemy każdego, kto w twierdzeniach stanowczych opiera się na dowodach dających się sprawdzić, kto nie wyraża się bezwzględnie o rzeczach wątpliwych, a nie mówi wcale o niedostępnych.

Filozofią zaś pozytywną nazywamy system praw zjawiskowych, które rządzą światem i praw zasadowych, które winny kierować czynami.

Pierwszy dział stanowi filozofię pozytywną i teoretyczną, drugi praktyczną.

Główne nurty myślowe:

Rozwój nauk przyrodniczych i zapalczywe rozwijanie lub krytykowanie teorii rewolucji (Karol Darwin, Ludwik Pasteur); rozwój przemysłu i nauk fizyczno-chemicznych (Heinrich Herz, James Clerk Maxwell), przekształcenia w zakresie form ustrojowych i refleksje nad układem społecznym (Herbert Spencer, John Stuart Mill, Gustaw le Bon); przemiany w sposobie rozumienia zasad i metod nauk historycznych (Thomas Henry Buckle).

Do Polski docierały szybko prądy myślowe i artystyczne, które określały światopogląd europejski. Ci sami pisarze: Karol Dickens, Gustaw Flaubert, Emil Zola, Gustaw Freytag, Paul Heyse, Lew Tołstoj, Fiodor Dostojewski wyznaczali wzory twórczości i ci sami krytycy – Hipolit Taine, Jerzy Brandes – wskazywali metody interpretacji i oceny dzieł literackich. Nazwa „pozytywizm”, którą rezerwuje dla specyficznie polskiego połączenia literatury z programem aktywizmu społeczno-gospodarczego, nie oznacza izolacji od innych krajów. W gruncie rzeczy niewielu przedstawicieli „ludzi nauki i talentu” w Polsce określało się mianem pozytywistów, lecz pozytywistyczne, czyli scjentystyczne, organicystyczne, krytycystyczne, utylitarystyczne i społecznikowskie elementy światopoglądu dostrzegamy niemal wszędzie.

RAMY CZASOWE

1864 uznany za początek okresu pozytywizmu. Spotyka się też opinie przesuwające te datę na r. 1870 – zbiorowe przeżycia Polaków na wieść o klęsce Francji w wojnie z Prusami zbiegły się w czasie z programowymi wystąpieniami pozytywistów.

W sferze estetycznej za datę końcową uznaje się 1894 – rok wydania drugiej serii „Poezyj” Kazimierza Przerwy Tetmajera. Równie zasadne jest przyjęcie daty 1890 jako początku modernistycznego początku kultury, widoczne w sposobie odczytywania wydanej książkowo w tymże roku „Lalki” Bolesława Prusa. W tym samym roku odbył się uroczysty pogrzeb Mickiewicza w katedrze na Wawelu. W 1887 pojawiają się już idee aktywizmu. Trzeba też dodać, że w latach 90. W Europie i na ziemiach polskich wyraźnie wzrósł w siłę socjalizm.

PRZESŁANKI FILOZOFICZNE

Impuls rozwoju pozytywistycznej filozofii dał niewątpliwie August Comte. Tak w Polsce, jak i w Europie filozofię Comte’a znano nie w jej wersji oryginalnej, lecz uproszczonej przez Johna Stuarta Milla i Herberta Spencera.

Jako twórca socjologii uzmysłowił konieczność zastosowania do obserwowania społeczeństw metodycznych procedur. Określił powinność nauki jako poznawania tego, co istnieje realnie. Prawdziwa filozofia wg niego to wiedzieć żeby przeciwdziałać.

Na gruncie polskim poważne studia nad Comte’em prowadził Bolesław Limanowski (Socjologia Augusta Comte) a także Seweryn Smolikowski (Religia pozytywna […]). W zasadzie jednak jedyną poważną próbą praktycznego zastosowania nauki Comte’a do polskich realiów jest praca Ludwika Masłowskiego Prawo postępu.

Podstawą pozytywistycznego poglądu na świat był scjentyzm i postęp . na stronie tytułowej ”Niwy” widniało hasło „Wiedza to potęga”, a winietę „Przeglądu Tygodniowego” zdobiła „lokomotywa postępu”.

Najważniejsze elementy scjentyzmu to ewolucjonizm, organicyzm i utylitaryzm. Były to centralne kategorie pojęciowe, które stale przywoływali pozytywiści, ilekroć rozważali rzeczywistość dawną, obecną i wyobrażaną czy planowaną; stanowiły fundament myślenia o formach  rozwoju świata materialnego, cywilizacji, organizacji instytucji społecznych, o narodzie i tradycji wobec postępu, relacji jednostka –państwo oraz zasadach estetyki. Dawały uzasadnienie teoretyczne dla programu pracy organicznej i pracy u podstaw, emancypacji kobiet oraz Żydów, dla różnych „wskazań politycznych”. Wyznaczały sposób rozumowania i kierunek perswazji w publicystyce.

Ewolucjonizm i organicyzm wyrastały z poglądów Karola Darwina oraz Herberta Spencera i miały zastosowanie zarówno w interpretacji form istnienia materii, jak w socjologii, prawie, etyce, polityce etc. Darwin: wszelkie gatunki nie mają niezmiennych, gotowych postaci, ale stale się zmieniają pod wpływem determinant zewnętrznych, w wyniku walki o byt oraz doboru naturalnego. Każda forma istnienia jest ogniwem nieustającego procesu rozwoju.

Twórczo rozwijał ewolucjonizm Spencer, którego wpływ najsilniejszy był w dziedzinie myśli społecznej i pedagogicznej. Popularną analogią było postrzeganie społeczeństwa przez pryzmat kooperacji komórek, tkanek i narządów w organizmach biologicznych. Znakomicie  tę teorię przybliżył Prus, zamieszczając w Emancypantkach wykład Dębskiego o gospodarczym i społecznym organizmie, jakim jest cukrownia. Spencer rozumiał rozwój jako ustawiczny ruch, przechodzenie od stanów skupienia słabego do  silnego, od form prostych do zróżnicowanych.

Tendencje scjentystyczne epoki w zasadniczy sposób wpłynęły na kształtowanie się powieści (Orzeszkowa, Prus, naturaliści), krytyki literackiej (P. Chmielowski, A. G. Bem, Sygietyński) i nauki o literaturze (P. Chmielowski, B. Chlebowski). Dzieło literackie – za Tainem – traktowano w sposób deterministyczny; zadanie nauki o literaturze, która w przekonaniu scjentystów nie różni się jakościowo od nauk przyrodniczych, rozumiano jako badanie genezy utworów (genetyzm, biografizm) oraz praw rządzących literaturą. Prus pracował nad zastosowaniem metod matematycznych do analizy stylu i kompozycji.