aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Andrzej Markowski

"słownik poprawnej polszczyzny"

(hasła problemowe)

              1615 ANGLICYZMY

Wyjątkowy charakter mają połączenia przyimków z zaimkami jednosylabowymi - akcent

pada w nich na przyimek, a jeżeli jest on dwusylabowy - na sylabę końcową, np. [bez nich,

do was, od niej, przed nią, beze mnie, koło mnie, poza mną, przede mną, przeze mnie].

Przyimki również mogą być akcentowane w kilku utartych zwrotach, np. [coś za coś, krem

na dzień, nic po tym, patrzeć spode łba, trzy po trzy, we dnie i w nocy, wrócić na noc,

wyjechać na wieś, wyjść za mąż.]

AKCENT SKRÓTOWCÓW

1. Skrótowce literowe (BBWR, PSL, SGH, TNW, ZChN), nieliczne grupowce (Pafawag)

i niektóre skrótowce mieszane (SGPiS) mają akcent na ostatniej sylabie (pksytoniczny):

[be-be-wu-er, pe-es-el, es-gie-ha, te-en-wu, zet-cha-en, pa-fa-wag, es-gie-pis].

2. Prawie wszystkie grupowce (POLFA, RAFAKO, TORKAT, ZAMECH), rodzime i obce

gtoskowce dwusylabowe (OBOP, PESEL, ZAiKS, ZBoWiD) oraz skrótowce mieszane (Arged,

Cepelia) mają regularny polski akcent, tzn. na drugiej sylabie od końca, np. [POLFA,

RAFAKO, TORKAT, ZAMECH, OBOP, PESEL, ZAiKS, ZBoWiD, Arged, CEBOS, Cepe-

lia]. Podobnie akcentujemy dwusylabowe i dłuższe postaci fleksyjne wszystkich skrótowców

odmiennych, np. [Be-be-wu-e-ru, Ce-bo-su, Ku-lu (KUL-u), 0-bo-pu (OBOP-u), Pe-se-lu

(PESEL-u), Ro-pu (ROP-u), Spa-ti-fu (SPATiF-u), Za-me-chu].

ZWYCZAJE AKCENTOWE

W powojennej polszczyżnie dają się zauważyć dwie tendencje akcentuacyjne, w ostatnich la-

tach wyraźnie przybierające na sile:

1. Wypowiedzi wielu dzienikarzy, parlamentarzystów i polityków, zwłaszcza mniej

sprawnych językowo, charakteryzuje przesuwanie akcentu pewnych wyrazów na pierwszą

sylabę; można to zauważyć w różnego rodzaju referatach programowych, oświadczeniach,

w wypowiedziach na konferencjach prasowych, np. [Podpisanie umowy między naszymi

bajami ma ogromne znaczenie gospodarcze, polityczne i kulturalne; O zajęcie stanowiska

T tej sprawie poprosiliśmy przedstawicieli komitetu strajkowego.] Taki sposób wymawia-

nia, motywowany na ogół względami emocjonalnymi, nie jest godny polecenia.

2. W środowiskach dbających o staranną wymowę dochodzi niekiedy do znacznego po-

większenia liczby wyrazów akcentowanych na trzeciej sylabie od końca (nie można tu wy-

kluczyć hiperpoprawności). W związku z tym należy przypomnieć, że norma wzorcowa nie

zaleca akcentu proparoksytonicznego (na trzeciej sylabie od końca) przy wymawianiu nastę-

pujących grup wyrazów:

a) [atmosfera, kapitan, oficer, wizyta] - ponieważ nie pochodzą one z łaciny klasycz-

nej;

b) [biblioteka, episkopat, liceum, muzeum, panaceum] - ponieważ zapożyczyliśmy je

wprawdzie za pośrednictwem łaciny, ale są one akcentowane w tym języku paroksytonicz-

nie, na drugiej sylabie od końca;

c) [boisko, nauka, prawnicy, różnica, bijatyka, pijatyka] - ponieważ są to wyrazy polskie.

Por. CZASOWNIK, SKRÓTOWCE. (H. J.)

AKCENT SKRÓTOWCÓW zob. AKCENT.

AMERYKANIZMY zob. ANGLICYZMY, ZAPOŻYCZENIA.

ANAKOLUT zob. ZDANIE.

ANGLICYZMY to zapożyczenia z języka angielskiego, który zaczął silnie oddziaływać

na słownictwo polskie dopiero po drugiej wojnie światowej.

Tradycyjne wpływy angielskie obejmowały dwie strefy tematyczne: terminologię naukowo-

-techniczną, np. kompakt, dubbing, flesz, komputer, kontener, stres, trend, walkman, oraz

słownictwo sportowe, np. aut, bekhend, badminton, bobslej, bukmacher, champion, debel,

;ilerby, doping, dżokej, forhend, hokej, lider, mecz, motokros, net, ofsajd, oldboy, opera, outsi-

(fer, ring, rugby, set, skuter, sparing, team, tenis, walkower, ze szczególnym uwzględnieniem

^żeglarstwa, np. siup, spardek, spinaker, szekla, szkuner. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesią-

ste przyniosły jeszcze napływ słownictwa związanego z rozrywkami młodzieżowymi, szczegól-

,0

l

iCYZMY 1616

muzyką, np. blues, country, disco, longplay, playback, pop(ular), singel, song, oraz

jżą sportową, np. dżinsy.

Wpływ języka angielskiego na polski zmienił się zasadniczo w latach osiemdziesiątych

.ziewięćdziesiątych. Terminologia naukowo-techniczna oraz sportowa pozostały dziedzina-

.i otwartymi na anglicyzmy, ale zupełnie inny jest charakter ekspansji tego języka. Oto jej

iajbardziej typowe rysy:

1. Nastąpił gwałtowny, skokowy wręcz przyrost zapożyczeń, pozwalający mówić już nie

o napływie anglicyzmów, lecz raczej o ich zalewie. Wyrazy angielskie pojawiają się nie tylko

(jak dawniej) w tekstach naukowo-technicznych i publicystycznych, lecz także w różnych na-

pisach informacyjnych, ogłoszeniach, ofertach, reklamach, na szyldach, a nawet w codzien-

nych rozmowach dorosłych i dzieci.

2. Językiem oddziałującym na polszczyznę najsilniej jest angielski w odmianie amery-

kańskiej, stąd potrzeba analizowania i anglicyzmów, i amerykanizmów.

3. Zapożyczane słownictwo angielskie wykroczyło daleko poza sferę nauki, techniki, spor-

tu i muzyki młodzieżowej. Oprócz więc ogromnej liczby wyrazów związanych z budową,

obsługą, oprogramowaniem i pracą komputerów, np. Basie, bajt, drwer, serwer, skaner,

streamer (por. też hasło TERMINOLOGIA), nowych terminów sportowych: kick boxing, lift,

skateboard, skating, skibob, skidoo, skif, skifista, skit, smecz, surf, windsurfmg oraz nazw

dotyczących muzyki rozrywkowej (zwłaszcza nowych stylów), np. mono, stereo, breakdance,

(video) clip, dance, disc jockey, fan, funky, hard rock, heauy metal, rap, raper, reggae, soul,

techno, obserwujemy napływ anglicyzmów w wielu innych dziedzinach życia.

Zdecydowanie na pierwszym miejscu wśród nich jest ekonomia, wzbogacona ostatnio ta-

kimi określeniami, jak: biznes, biznesmen, bizneswoman, boom, boss, broker, dealer, dum-

ping, holding, joint uenture, leasing, menedżer, monitoring, sponsor, sponsoring, czemu towa-

rzyszy jeszcze uaktualnianie dawnych zapożyczeń typu lokaut.

Nowym zjawiskiem jest również przejmowanie z angielskiego wyrazów związanych z pie-

lęgnowaniem urody (gimnastyka, zabiegi i preparaty kosmetyczne), np. aerobik, callanetics,

jogging, lifting, lotion, make-up, peeling, oraz nazw (części) odzieży, np. body, legginsy,

T-shirt, wadery. Ta strefa leksyki była tradycyjnie zdominowana przez zapożyczenia francu-

skie.

Najbardziej wymownym dowodem inwazji anglicyzmów jest ich wtargnięcie do słownic-

twa związanego z życiem codziennym (nazwy zajęć, sklepów, dań, potraw, programów tele-

wizyjnych, przyborów, zabawek itp.), np. baby-sitter, family shop, sex shop, market, mini-

market, supermarket; cheeseburger, dip, dressing, fast food, grill, hamburger, hot dog, lunch,

popcorn, sandwich, snack-bar; teflon, tost, toster (oprócz wcześniejszych: chips, drink, kok-

tajl, krakers); happening, happy end, joystick, logo, marker, notebook, pampers, publicity,

puzzle, ranking, scrabbie, show, skocz (scotch), streaking, thriller, weekend. Tę listę wzboga-

cają jeszcze wyrazy i wyrażenia typowe dla różnych środowisk, np. establishment, high life,

liying-room, panel, playboy, punk, skin(head) czy bukować, zabukować ('rezerwować' - to

book).

Zapożyczone wyrazy stają się podstawami słowotwórczymi wielu derywatów, np. biznes

<- biznesowy, menedżer <- menedżerski, ranking •<- rankingowy, rap <- rapować. Wyrazy

angielskie i ich części, np. -gate (Watergate), -land (genetycznie niemieckie, ale u nas - an-

glicyzm, por. Disneyland), top są łączone na gruncie polskim z tematami coraz to nowych

wyrazów i dają początek seriom struktur analogicznych, takich jak Schnapsgate, tytońgate,

FOZZ-gate; topmodelka, computerland, Cricoland, Hoffiand, luxland czy groteskowy, hybry-

dalny ciucholand.

4. Odziaływanie języka angielskiego nie ogranicza się (jak dawniej) tylko do klasycznych

zapożyczeń leksykalnych, którym towarzyszą mniej czy bardziej udane próby ich asymilacji

fonetycznej i morfologicznej; obejmuje ono dużo większą część systemu językowego. Listę

tradycyjnych kalk, np. teenager 'nastolatek', seem to be 'wydawać się być', no matter 'nie

ma sprawy' uzupełniają współczesne dokładnie (exactly), zastępujące właśnie tak, być na

topie (to be on top) 'być u szczytu popularności', narkotyki miękkie i twarde (soft and hard)

zamiast: słabe (łagodne) i mocne, szampon i odżywka w jednym (in one), zamiast: szampon

razem z odżywką, numer jeden na świecie (number one over the worid), zamiast: 'najlepszy,

najważniejszy', oraz kalki semantyczne, wśród których należy wymienić rzeczowniki: promo-

[617 ANTONIMIA

ja w znaczeniu 'propagowanie, reklamowanie, popieranie', dieta 'sposób odżywiania', ge-

leracja 'typ, rodzaj', kondycja 'stan, położenie, los', nominacja 'wytypowanie', nostalgia

tęsknota', i czasowniki: artykułować 'otwarcie wyrażać', definiować 'określać', generować

konstruować', kreować 'tworzyć', molestować (seksualnie) 'napastować'.

W codziennych rozmowach funkcjonują cytaty-wtręty angielskie, np. bye-bye, hey, love

tory, non stop, okay, sorry.

Kolejny zakres odziaływania angielszczyzny to przenikanie do języka polskiego różnych

ikrótów; po naukowym laserze przyszła kolej na hi-fi — high fidelity - 'wysoka wierność' (od-

warzania), PAL — Phase Alternate for Linę — 'niemiecki system telewizji kolorowej', PIT

- personal income tax - 'podatek od dochodów osobistych, kod formularza podatkowego',

iALT - Strategie Armaments Limitation Taiks - 'rokowania dotyczące ograniczenia zbrojeń

itrategicznych', VIP - uery important person - 'bardzo ważna osoba' (por. wyjście dla VIP-

ów), yuppie — young urban professional — 'młody, wielkomiejski przedstawiciel wolnego zawodu'.

Destrukcyjny wpływ na polski system morfologiczny wywierają połączenia typu *kredyt

tank, *Sopot festiwal, zamiast poprawnych bank kredytowy, festiwal sopocki, oraz *biznes

nformacje, *komputer kurs, *tenis nauka, wypierające tradycyjne: informacje o biznesie,

wrs komputerowy || kurs obsługi komputera, nauka tenisa \\ nauka gry w tenisa.

Opisane zjawiska pozwalają dopatrywać się w języku angielskim czynnika wprowadzają-

;ego obce elementy nie tylko do naszej leksyki, lecz także do całego systemu językowego,

i nawet - do naszej kultury (na razie - kultury życia codziennego). Nie zawsze jest to kul-

iura najwyższej próby, jak świadczą o tym choćby amerykańskie dialogi filmowe, przesycone

rynsztokowym słownictwem.

Troska o kulturę języka ojczystego wymaga więc od jego użytkowników (zwłaszcza tych

najbardziej świadomych, znających i upowszechniających normę wzorcową) propagowania

stanowczego umiaru w bezkrytycznym przejmowaniu słów i zwrotów angielskich oraz ame-

rykańskich. Bez popadania w puryzm nacjonalistyczny można dość łatwo odróżnić ważne

potrzeby nazewnicze, także te powiązane z internacjonalizacją terminologii naukowej, od

szkodliwej, snobistycznej pozy, za którą stoi brak szacunku dla rodzimej kultury i tradycji

lub nawet - przekonanie o wyższości (także językowej) wszystkiego, co angielskie (amery-

kańskie), nad tym, co polskie. Por. GALICYZMY, GERMANIZMY, INTERNACJONALIZMY,

LATYNIZMY, RUSYCYZMY, ZAPOŻYCZENIA. (H.J.)

ANTONIMIA to zjawisko przeciwstawności znaczeniowej wyrazów (rzadziej związków

frazeologicznych). Antonimy mogą być wyrażone przymiotnikami, np. długi - krótki, ciężki

- lekki, twardy - miękki, mądry - głupi, cierpliwy - niecierpliwy, sprawiedliwy - niespra-

wiedliwy, ładny - brzydki, dobry - zły. Istnieją także antonimy czasownikowe, np. wlatywać

-wylatywać, zasypiać - budzić się, rodzić się - umierać i, rzadsze, antonimy rzeczownikowe,

np. dzień — noc, wojna — pokój, mężczyzna — kobieta. Oprócz antonimów semantycznych ist-

nieją antonimy zestawiane ze względu na tradycyjne przeciwstawianie sobie, z różnych po-

zajęzykowych powodów, pojęć oznaczanych przez dane słowa. Są to zazwyczaj antonimy rze-

czownikowe, np. kot - pies, niebo - ziemia, mięso - kości, ogień - woda, chłop — szlachcic,

stać - leżeć.

O wiele rzadsze są antonimy frazeologiczne, np. być nie w sosie — być w szampańskim

'humorze, usta mu się nie zamykają — milczy jak grób, komuś idzie jak po maśle — komuś

yizie jak po grudzie.

Wśród klasycznych antonimów przymiotnikowych przeciwstawienie może dotyczyć tylko

jednego znaczenia wyrazu, np. godziwy - niegodziwy człowiek, ale: godziwa zapłata — ?, albo

to sam przymiotnik może mieć różne antonimy w różnych znaczeniach np. stary - nowy

Vmeter), stary - młody (człowiek) i stary - świeży (chleb).

Antonimy są często wyzyskiwane jako środki tworzące figurę stylistyczną zwaną oksy-

inoronem, np. Ogień idzie z wody. Bóg się rodzi, moc truchleje; w takich wypadkach częściej

wykorzystuje się przeciwieństwo oparte na zwyczajowym przeciwstawianiu się pojęć niż an-

tonimy sonomatyczne.

Należy pamiętać o tym, że budując zdania zawierające wyrazy skontrastowane znacze-

iiowo, możemy skorzystać z dwu typów konstrukcji składniowych: „A, a nie B" (np. wysoki,

l nie niski; chłop, a nie szlachcic; zwiększa się, a nie zmniejsza) lub „Nie A, ale B" (np. nie

ARCHAIZM

1618

niski, ale wysoki; nie szlachcic, ale chłop; nie zmniejsza się, ale się zwiększa}. W tym drogim

wypadku poniżej normy wzorcowej jest, spotykana często, a wzorowana na składni rosyj-

skiej, konstrukcja „Nie A, a B" (np. nie niski, a wysoki; nie szlachcic, a chłop; nie zmniejsza

się, a zwiększa).

Zjawiskiem pokrewnym antonimii jest konwersja leksykalna. Konwersy to dwa takie wy-

razy, które ujmują tę samą czynność, tę samą zależność itd. z punktu widzenia dwóch róż-

nych jej uczestników. Konwersami są więc na przykład kupić — sprzedać (Zosia k u piła od

Marcina samochód - Marcin sprzedał Zosi samochód), mniejszy - większy (Dom Jest

mniejszy od pałacu - Paląc jest większy od domu), a także np. syn - ojciec (Zbyszek

jest synem pana Józefa - Pan Józef jest ojcem Zbyszka).

Należy pamiętać o tym, że każdy z konwersów w parze czasownikowej może mieć swoje

wymagania składniowe, np. kupić coś - od kogoś, ale: sprzedać coś - komuś, i nie można

ujednolicać tych konstrukcji. Konwersy przymiotnikowe i przysłówkowe występujące w stop-

niu wyższym wchodzą w dwojaką konstrukcję, np. mniejszy niż coś i mniejszy od czegoś.

Niepoprawne jest w takim wypadku używanie konstrukcji typu „mniejszy jak" coś (popraw-

nie: Królik jest mniejszy niż kangur albo Królik jest mniejszy od kangura, niepoprawnie:

*Królik jest mniejszy jak kangur}. (A.M.)

ARCHAIZM Terminu tego używa się współcześnie w dwu znaczeniach. Powszechniejsze

jest rozumienie archaizmu jako każdego takiego elementu językowego, który wyszedł z użyci;

(zwykle przed wiekiem XIX) i nie jest już składnikiem współczesnego systemu językowego ani

tym bardziej, współczesnej normy językowej. Wydziela się kilka typów archaizmów, w zaleź

ności od tego, w jakim zakresie określony element językowy różni się od współczesnej norm}

Archaizmy fonetyczne to dawne brzmieniowe postaci wyrazów, np. ociec, uźrzei

mołwić, wiesna, bohatyr. Archaizmy fleksyjne oddają dawne sposoby odmiany wyri

zów, np. zrobił bych, dowiewa się, dwie niewieście, nogoma, krwie, (do) ziemie, znan. Ai

chaizmy słowotwórcze obrazują dawne sposoby tworzenia wyrazów, np. zbrodzie,

morderz, zwycięży ciel, gońca. Archaizmy składniowe to albo odmienne od używany!

dziś wskaźniki zespolenia, np. iże, azaż, aczkoliciem, i przyimki, np. gwoli, k, albo nie uż

wane konstrukcje syntaktyczne, np. postawą nie dochodził ojca; są ta ista stówa smowiol

oćcem świętym; poczęli wszemu ludu powiadać, rzekąc, iżeśmy widzieli i słyszeli. Archa

zmy leksykalne obejmują wyrazy, które wyszły całkowicie z użycia, np. sampierz 'pr;

ciwnik', rucho 'szata', otrok 'młodzieniec', imaginować sobie 'wyobrażać sobie', archai

my frazeologiczne obejmują nie używane dziś stałe połączenia wyrazowe, np. 102

kogoś na szable, klimkiem rzucać. Najtrudniejsze do rozpoznania są archaizmy zn

czeniowe, czyli dawne znaczenia wyrazów do dziś używanych, np. liszka 'lisica',

'liść', mierny 'zachowujący miarę, kształtny', grzeczny 'stosowny, odpowiedni', przerazić 'pi

bić mieczem, szablą'.

Oddzielną grupę tworzą tak zwane archaizmy rzeczowe, czyli nazwy odnosz

się do przedmiotów (rzadziej zwyczajów, czynności), które współcześnie już nie istn

(nie występują). Wyrazy te są więc dziś nieobecne w naszym języku nie z powodu zmi

normy językowej, lecz z przyczyn pozajęzykowych. Takimi archaizmami rzeczowymi są

wyrazy misiurka, koncerz, pogłówne.

Współcześnie archaizmy są przede wszystkim źródłem archaizacji językowej utwc

literackich (rzadziej publicystycznych) i wówczas są używane świadomie. Należy jed

uważać, by stosując je, nie popełnić anachronizmu i np. nie użyć wyrazu szesnastowieczi

w tekście stylizowanym na wczesne średniowiecze lub - odwrotnie - nie przypisać jeży]

bohatera okresu baroku form językowych, które wyszły z użycia w późnym średniowie

Zdarza się też posługiwanie się archaizmami (głównie leksykalnymi) w tekstach w;

czesnych dla nadania im walorów stylistycznych, głównie książkowości lub podniosłości

sadza się to na słusznej obserwacji, że wyrazy wychodzące z użycia nabierają takich włi

wartości stylistycznych). Ten zabieg stylistyczny powinien być stosowany z umiarem

może dotyczyć tekstów o tematyce codziennej. Posługiwanie się określeniami jako że, (

daj, aliści np. w sprawozdaniach sportowych razi, jest manieryczne i świadczy o nieoi

waniu normy stylistycznej współczesnej polszczyzny. Nieświadome posługiwanie się arc

mami jest usterką językową.

1619 BIERNIK

Drugie, mniej rozpowszechnione, znaczenie terminu archaizm to: element dawnego sys-

temu językowego występujący do dziś jako relikt (najczęściej wariant recesywny) w pol-

szczyźnie, wchodzący w skład jej normy. Takie archaizmy określa się mianem wyjątków,

nie odczuwa się jednak ich archaiczności. Są nimi na przykład formy: rękoma, w ręku, oczy-

ma, w Niemczech, wykonywa, puścić płazem, mądrej głowie dość dwie słowie. To znaczenie

terminu archaizm spotyka się przede wszystkim w fachowej literaturze językoznawczej.

Por. STYLIZACJA. (A.M.)

ASPEKT zob. CZASOWNIK, KONIUGACJA.

BEZOKOLICZNIK zob. CZASOWNIK.

BIAŁORUTENIZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

BIERNA STRONA zob. CZASOWNIK, KONIUGACJA.

BIERNIK jest czwartym przypadkiem deklinacji. Rzeczowniki, zaimki osobowe, liczebni-

ki główne i zbiorowe użyte w tej formie fleksyjnej pełnią najczęściej funkcję dopełnienia bliż-

szego; pozostałe części mowy (przymiotniki, część zaimków, imiesłowy przymiotnikowe) peł-

nią funkcję określeń (przydawek) wyrazów nadrzędnych.

Formy odmiany

I. W deklinacji rzeczownikowej swoistą końcówkę -ę mają tylko rzeczowniki żeńskie zakoń-

czone w M. Ip na -a, -i oraz męskie (odmieniające się w Ip jak rzeczowniki żeńskie samo-

głoskowe) zakończone w M. Ip na -a, np. ciocię, czapkę, lampę, maskę, sarnę, trąbę, wodę,

zjawę, żmiję; artystę, atletę, banitę, poetę, wierszokletę. Wyjątkiem jest rzeczownik żeński

pani, który ma końcówkę -ą (panią).

Pozostałe rzeczowniki nie mają odrębnych końcówek biernika; w zależności od budowy

morfologicznej i/lub znaczenia przyjmują w odmianie albo formę mianownika, albo dopełniacza.

Formę fleksyjną biernika równą mianownikowi mają:

l. W liczbie pojedynczej:

a) rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w M. Ip na spółgłoskę, np. kupiłam maść,

, usłyszeliśmy pieśń, wywietrzyliśmy sień, przezwyciężyłem słabość, przetransportowano ciecz,

'• popełniono grabież, zaszczepić mysz, przynieść radość',

; b) wszystkie rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. Wybierał radio, tresuję szczenię, umiesz-

\ czarny motto, wyciśnięto piętno, usunął znamię, czekać na lato;

| c) rzeczowniki męskie nieżywotne (oprócz grup wymienionych niżej, w pp. l a)-d), np.

...