aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

1

Aleksandra Mendykowa

PODSTAWY BIBLIOGRAFII

Wydanie II

Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986

Aleksandra Mendykowa

PODSTAWY BIBLIOGRAFII

Wydanie II

Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986

Skrypt przeznaczony dla studentów

bibliotekoznawstwa

i informacji naukowej

Wydanie I 1981

Redaktor Janina Stachurka

Redaktor techniczny Janusz Malinowski

SKA fLLIti-EKA HJBLiClM w Zabrzu   L(

@ Copyright

by Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Warszawa 1981

ISBN 83-01-03301-0

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Wydanie II. Nakład 5900 + 200 egz. Ark. wyd. 32. Ark. druk. 26. Papier piśmienny III kl. 70 g, 70 X 100. Oddano do wznowienia w styczniu 1986 r. Druk ukończono w sierpniu 1986 r. Zam. nr 1272/86. B-16. Cena   zł 380,—

WROCŁAWSKA DRUKARNIA NAUKOWA

SPIS TREŚCI

Wstęp.....................        5

Rozdział I. Etymologia, rozwój pojęcia i dzisiejsze znaczenie terminu bibliografia         ...............,                        9

Rozdział II. Przedmiot bibliografii. Rodzaje ł charakterystyka dokumentów       12

Rozdział III. Spis bibliograficzny i jego cechy. Podstawowe założenia metodologiczne sporządzania spisów. Definicja i ogólne zasady opisu bibliograficznego     ..................15

Rozdział IV. Kryteria podziału bibliografii. Pojęcie zasięgu i zakresu. Rodzaje

bibliografii..................19

Rozdział V. Kompozycja bibliografii, jej forma piśmiennicza i wydawnicza. Układy bibliograficzne. Funkcja spisów pomocniczych i elementy heury-styki bibliograficznej...............24

Rozdział VI. Zadania bibliografii, jej funkcja społeczna. Miejsce bibliografii

wśród innych informatorów o piśmiennictwie........33

Rozdział VII. Nowe tendencje w bibliografii. Bibliografia a informacja naukowa   ....................36

Wykaz ważniejszych spisów bibliograficznych i pokrewnych źródeł informacyjnych...................42

Wykaz skrótów oraz cytowań tytułów bibliografii i czasopism     ....       42

Część pierwsza. Bibliografie ogólne

A. Bibliografie i katalogi o zasięgu międzynarodowym.......

I. Bibliografie   bibliografii..............

a)   Ogólne repertoria retrospektywne...........

b)   Bibliografie  o  ograniczonym zasięgu  (i zakresie),  selekcyjne  i  podręczniki     ..................

c)   Czasopisma  bibliograficzne,  kumulacje   bieżące   .     .     .     .

II. Ogólne bibliografie międzynarodowe..........,

III.  Ogólne  i centralne  katalogi  bibliotek..........

IV.  Bibliografie i katalogi czasopism............

a)   Bibliografie czasopism.............,

b)   Katalogi czasopism................

c)   Bibliografie  zawartości  czasopism   i  recenzji.......

d)   Spisy   skrótów  tytułów   czasopism......                .     ,

45

45 46

48 52 53 56 62 62 65 70 73

B. Bibliografie narodowe...............       75

Albania, Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Jugosławia, Niemcy do 1945, Niemiecka Republika Demokratyczna, Republika Federalna Niemiec, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania, Włochy, Związek Radziecki, Stany Zjednoczone.

O. Eiblicgrafls i katalogi zbiorów specjalnych.........     155

I.  Wykazy drukowanych katalogów rękopisów........          155

II.  Bibliografie i katalogi inkunabułów..........     156

III.   Bibliografie przekładów..............     162

IV.   Wykazy  książek  zakazanych............     163

V.  Bibliografie wydawnictw bibliofilskich     .........     164

VI.  Bibliografie reprintów..............     166

VII.  Bibliografie druków urzędowych...........     168

D. Wydawnictwa informacyjne encyklopedyczao-ieksykakie.....     170

I. Encyklopedie   ogólne...............     170

IL  Biografie,   słowniki,  wydawnictwa typu  "Who  is  who?".....     177

III.  Spisy o  charakterze pomocniczym...........     189

a)   Wykazy anonimów i pseudonimów..........     190

b)   Spisy portretów................     195

c)   Słowniki  skrótów...............     196

IV.  Informatory o światowym ruchu naukowym........     197

Ogólne. Międzynarodowe organizacje. Towarzystwa naukowe. Akademie. Uniwersytety. Instytuty badawcze. Biblioteki. Fundacje. Kongresy.

Część druga: Bibliografie specjalne

I.  Bibliologia.   Bibliotekoznawstwo.   Informacja  naukowa      ....    208

II. Nauka.   Naukoznawstwo.............     215

III.  Filozofia..................     219

IV.  Pedagogika. Psychologia.............     222

V. Prawo.   Nauki  polityczne.............    227

VI. Nauki społeczne. Ekonomia. Socjologia.........     235

VII. Językoznawstwo. Literatura............     243

VIII. Historia..................     276

IX. Sztuka. Muzyka. Teatr. Film............     287

X. Religioznawstwo. Teologia.............     299

XI. Nauki o Ziemi. Geografia.............     303

XII. Nauki biologiczne..............     .     314

XIII.  Medycyna        .................     321

XIV.  Rolnictwo.   Weterynaria.............     336

XV. Chemia..................     341

XVI. Matematyka. Fizyka. Astronomia..........           346

XVII. Nauki   techniczne............,     .     ¦     352

Słownik    terminologiczny..............„     370

Wykaz   literatury................k     375

Indeks autorów, tytułów i ważniejszych haseł przedmiotowych                 .    ,     377

WSTĘP

Bibliografia jako przedmiot studiów uniwersyteckich jest dyscypliną wchodzącą w zakres ogólnej nauki o książce i informacji naukowej, jest jedną z dziedzin tej nauki, ściśle związaną z rozległą jej problematyką, z księgoznawstwem i bibliotekoznawstwem. Pełni funkcję integrującą, zajmuje się książką od procesu jej powstawania poprzez pośrednictwo księgarskie, rozpowszechnianie i udostępnianie biblioteczne. Przyjmując na siebie rolę bieżącego informatora o piśmiennictwie, zajmuje się również książką jako dokumentem historycznym, informuje o dorobku piśmienniczym narodu i osiągnięciach naukowych w określonej dziedzinie. Celem studiów jest poznanie ogólnych założeń tej dziedziny wiedzy, jej podstawowych zagadnień teoretycznych, poznanie terminologii przedmiotu i właściwych bibliografii pojęć, poznanie jej strony praktycznej, umiejętności sporządzania spisów i posługiwania się nimi, co wymaga również poznania określonego zasobu istniejących już spisów bibliograficznych oraz opanowania techniki poszukiwań bibliograficznych.

Rozwój studiów w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w Polsce w ostatnich latach uzasadnia pilną potrzebę opracowania i publikowania pomocy naukowych i dydaktycznych, niezbędnych dla studentów tego kierunku. Bibliografia jest jedną z tych dyscyplin, wchodzących do programu studiów, w których najsilniej daje się odczuć brak skryptów i podręczników, a także niedostatek literatury przedmiotu. Potrzeby dydaktyki uniwersyteckiej leżą więc głównie u podstaw podjęcia próby stworzenia ogólnego kompendium wiedzy o spisach bibliograficznych. Ten krąg zagadnień nie został dotąd uwzględniony w polskiej literaturze bibliograficznej całościowo i w stopniu odpowiadającym wymogom nowego programu studiów. Opracowane na bardzo dobrym poziomie przez specjalistów wydawnictwa o charakterze poradników, czy informatory o źródłach informacyjnych, ograniczone zgodnie ze swoją funkcją do bibliografii polskich, mogą tylko częściowo stanowić   materiał   do   studiów   bibliotekoznawczych *.   Podobnie   jak

1 Np. Czachowska Jadwiga, Loth Roman: Przewodnik polonisty. Bibliografie. Słowniki. Biblioteki. Muzea literackie. Wrocław 1974 i Korpałs Józef: O bibliografiach i informatorach. Poradnik dla wszystkich. Warszawa 1974.

5

prace o źródłach międzynarodowych i zagranicznych, nie ujmujące pełnego warsztatu bibliograficznego2. Również w innych dziedzinach bibliografii, jej historii i teorii, a także metodyce bibliograficznejs odczuwa się poważne luki w zakresie literatury przedmiotu. Są one tym bardziej widoczne, że w ostatnim okresie nastąpiła intensyfikacja działań bibliograficznych, wprowadza się nowe metody i narzędzia pracy, a także zachodzi konieczność interpretowania pewnych zjawisk, występujących w bibliografii współczesnej, nie tylko w kategoriach tradycyjnych.

W dorobku historiografii bibliograficznej ważną pozycję w kanonie lektur uniwersyteckich stanowią obszerne Dzieje bibliografii to Polsce (Warszawa 1969) opracowane przez Józefa Korpałę; z dziedziny teorii zaś, jedyną dotąd pracą ujmującą problematykę całościowo, jest Stefana Vrtel-Wierczyńskiego Teoria bibliografii w zarysie (Wrocław 1951), daje pogląd na rozwój myśli bibliograficznej za granicą i w Polsce do II wojny światowej *. Aktualne problemy bibliografii w ujęciu niektórych teoretyków zagranicznych prezentuje w wyborze antologia opracowana dla potrzeb dydaktyki przez Annę Czekajewską-Jędrusik i Annę Sitarską: Teoretyczne problemy bibliografii współczesnej (Warszawa 1977). Nie zastąpi ona jednak postulowanego opracowania całości zagadnień teoretycznych w aspekcie przeobrażeń zachodzących w bibliografii w ostatnich latach.

Zagadnienia współczesnej bibliografii praktycznej z punktu widzenia unowocześnienia procesu sporządzania spisów oraz powstawania nowych form bibliografii w wyniku stosowania mechanizacji i automatyzacji i wprowadzania bibliografii do systemu skomputeryzowanej informacji naukowej interesują wielu polskich teoretyków i praktyków. Sprawom tym poświęcona jest praca Anny Sitarskiej: Nowe metody i techniki bibliografii (Warszawa 1971) zalecana studentom jako podstawowa lektura z tego zakresu.

Wiedza o spisach bibliograficznych jest jedną z dziedzin bibliografii praktycznej i ona stanowi główny przedmiot niniejszego skryptu. Przyjęta koncepcja zakłada przede wszystkim zaspokojenie potrzeb dydaktycznych w zakresie programu I roku studiów oraz uwzględnienie

2 Np. Sawoniak Henryk: Rozioój i metodyka powszechnych i narodowych bibliografii bibliografii. Warszawa 1971, czy opracowany dla celów dydaktycznych skrypt Anny Sitarskiej i Hanny Zasadowej pt. Specjalistyczne wydawnictwa informacyjne. Problematyka i przegląd. Wyd. 2. Warszawa 1973.

* Metodyka bibliograficzna. Praca zbiorowa pod red. Heleny Hleb-Koszańskiej, Marii Dembowskiej i Henryka Sawoniaka. Wyd. 2. Warszawa 1963 — jest jedyną pozycją z tego zakresu, niestety już przestarzałą i powinna ukazać się w nowym opracowaniu.

4 Obie pozycje jako bardzo przydatne do studiów bibliotekoznawczych wymagają wznowienia.

szerszej problematyki warsztatu bibliograficznego i historii spisów, która interesuje studentów bibliotekoznawstwa. Korzystając jednak z doświadczeń autorów zagranicznych rozszerzono opracowanie, prezentując większy zasób bibliografii: a) ważniejszych o znaczeniu międzynarodowym, reprezentatywnych dla danego rodzaju bibliografii i danego działu wiedzy; b) bibliografii narodowych wszystkich krajów europejskich oraz Stanów Zjednoczonych; c) bibliografii polskich specjalnych, najważniejszych dla poszczególnych dziedzin nauki; ujęto również w spisie główne dzieła encyklopedyczne i słownikowe oraz inne wydawnictwa informacyjne. Pozwoli to studentowi uświadomić sobie rozległość  zagadnień  i  zdobyć  pogląd  na  całość  problematyki  wiedzy

0  spisach. Szersze ramy skryptu nadają mu ponadto charakter ogólnego przewodnika po piśmiennictwie bibliograficznym i innych źródłach informacyjnych, pokrewnych bibliografii. Tym samym spełniać on może swoją   dydaktyczną   i   informacyjną   funkcję   również   w   bibliotekach

1  ośrodkach informacji naukowej.

Taki rodzaj opracowań podręcznikowych, wychodzących poza potrzeby dydaktyki uniwersyteckiej, pełniących funkcję bibliografii bibliografii o zasięgu międzynarodowym, znany jest już od dawna w piśmiennictwie bibliograficznym za granicą, aby wspomnieć tylko prace L. N. Malcles: Manuel de bibliographie i Cours de bibliographie, W. To-tok, R. Weitzel, K. H. Weimann: Handbuch der bibliographischen Nachschlagewerke, czy I. K. Kirpićeva Bibliograjija v pomosć' naućnoj rabote. Stanowiąc poważne dzieła naukowe wykorzystane zostały głównie, obok nowszych bibliografii (m. in. H. Allischewski: Bibliographienkunde, Wiesbaden 1976 i F. Nestler: Bibliographie. Einfuhrung in die Theorie und die allgemeinen bibliographischen Verzeichnisse, Leipzig 1977), do opracowania skryptu w części zawierającej bibliografie zagraniczne. Materiał dostępny w bibliotekach polskich zweryfikowano w dużym za-kresie^ na podstawie autopsji. Polski dorobek bibliograficzny, ogólny i w dziedzinie bibliografii specjalnych, ukazano opierając się na retrospektywnej i bieżącej bibliografii bibliografii polskich i bezpośredniej analizie przeważającej ilości spisów.

Skrypt obejmuje dwie części, z których pierwsza poświęcona jest propedeutyce bibliograficznej, druga stanowi adnotowany wykaz ważniejszych bibliografii polskich, zagranicznych i międzynarodowych. Podstawowe założenia metodologiczne dotyczyły trzech spraw: 1) dokonania wyboru bibliografii najbardziej reprezentatywnych, najważniejszych dla danego rodzaju spisów; 2) podania krótkiej historii i ogólnej charakterystyki poszczególnych rodzajów bibliografii i wydawnictw informacyjnych oraz najważniejszych danych o konkretnym spisie bądź innym źródle informacyjnym; w tym celu wprowadzono omówienia wstępne do kolejnych działów wykazu bibliograficznego i adnotacje przy opisach; 3) nadania bibliografii jak najbardziej przejrzystego układu.

O doborze materiału do części wykazowej decydowała przede wszystkim wartość użytkowa, dokumentacyjna i informacyjna bibliografii, niekiedy też znaczenie historyczne spisu. W zasadzie jest to materiał samoistny pod względem wydawniczym, tylko w odniesieniu do polskich bibliografii specjalnych objęto wykazem również ważniejsze bibliografie niesamoistne. W opisach bibliografii obcych zachowano jednolite konwencje stosowane w źródłach zagranicznych, natomiast opisy bibliografii polskich dostosowano (z niewielkimi odchyleniami) do wymogów nowej normy bibliograficznej (PN-73/N-01152). Przyjmując z reguły opis ad-notowany, położono główny nacisk na informację o cechach wydawniczych i metodzie opracowania spisów, w mniejszym zakresie zaś o cechach treściowych. Obszerniejsze adnotacje występują przy opisach bibliografii ważniejszych, należących do podstawowego warsztatu informacyjnego, z którym studenci zapoznają się w toku studiów.

Układ zasadniczy spisu oparty jest na kryteriach formalnych i treściowych. Całość materiału podzielono na część ogólną i specjalną, a w ich obrębie utworzono działy: w części pierwszej —¦ według rodzaju prezentowanych spisów, w części drugiej — według dziedzin naukowych. Dalszy podział narzuciła specyfika zawartego materiału. Jest to podział według rodzaju i charakteru spisów, według ich przedmiotu, alfabetyczny według krajów itp. Stany Zjednoczone, jako jedyny kraj pozaeuropejski uwzględniony w spisie, występują zawsze na końcu. W obrębie bibliografii narodowych wyróżnia się: bibliografie bibliografii, bibliografie retrospektywne i bibliografie bieżące. W obrębie poszczególnych działów bibliografii specjalnych (treściowych) wykazano: bibliografie międzynarodowe i ważniejsze zagraniczne, następnie bibliografie polskie, przy czym po pierwszej grupie spisów podano obcojęzyczne, a po bibliografiach polskich ważniejsze polskie encyklopedie i słowniki specjalne oraz informatory dotyczące poszczególnych dziedzin.

Spisy bibliograficzne w poszczególnych działach i podgrupach uporządkowane są według hierarchii ważności wykazywanych pozycji, ich aspektu historycznego, według chronologii wydawniczej lub przedmiotowej, a także innych kryteriów. W każdym jednak przypadku starano się o zachowanie konsekwencji i logiczne uzasadnienie przyjętego porządku.

W celu podniesienia walorów dydaktycznych i informacyjnych skryptu, zwłaszcza części wykazowej, wprowadzone zostały spisy pomocnicze, a mianowicie indeks w układzie krzyżowym, podręczny słownik terminologiczny oraz wykaz ważniejszych skrótów.

Rozdział I

ETYMOLOGIA, ROZWÓJ POJĘCIA I DZISIEJSZE ZNACZENIE TERMINU BIBLIOGRAFIA

Termin bibliografia jest dziś wieloznaczny i jego współczesna definicja jest wynikiem długoletniego historycznego rozwoju tego pojęcia. Sam. wyraz pochodzi z języka greckiego, a jego etymologia wskazuje na dwa podstawowe pojęcia związane z kulturą piśmienniczą: książkę — bibliom, lub biblos oraz czynność pisania — graphein. Biblion grafo albo biblio-grafeo oznaczało w starożytnej Grecji techniczną czynność pisania lub przepisywania ksiąg. Terminy pochodne bibliographos i bibliographus spotykane są u autorów greckich i łacińskich do końca III w. naszej ery dla określenia kopisty, przepisywacza ksiąg. Bibliografami nazywano w starożytnym Rzymie również księgarzy-wydawców, jako „sprawców" książek, związanych z ich powstawaniem. Wraz z upadkiem kultury starożytnej terminy te zostały na kilka wieków zapomniane i dopiero w XII w. pojawiają się ponownie przyjmując zabarwienie bardziej intelektualne. Przez analogię nazywano jeszcze średniowiecznych skrybów bibliografoi, termin ten występuje więc jako synonim kaligrajoi. W początkowym okresie drukarstwa mianem tym obdarzano typografów zajmujących się produkcją książek. Dla określenia mechanicznej czynności pisania, kopiowania i wytwarzania ksiąg termin bibliografia używany był jeszcze w XVII w. Odtąd jednak i na przestrzeni następnych stuleci pojęcie bibliografii ulegało przekształceniom, a termin nabierał nowych znaczeń. Najpierw wzorem łacińskich terminów geographia, orto-graphia itp. (drugi człon wyrazu -graphia oznacza naukę opisową) utworzonych na początku XVII w. przyjął się termin bibliographia dla oznaczenia znajomości literatury, wiedzy o piśmiennictwie i jego opisywania. Jako nazwa dzieła opisującego literaturę termin bibliographia został użyty po raz pierwszy w 1633 r. przez bibliografa i bibliotekarza francuskiego, Gabriela Naude. Swoją pracę, w której przedstawił i krytycznie opisał literaturę potrzebną do studiów politycznych zatytułował: Bibliographia politica. Była to nowość, bowiem co najmniej od stu lat dla tego typu opracowań używano powszechnie terminu bibliotheca (pod wpływem dzieła Konrada Gesnera: Bibliotheca universalis, Zurich 1545 -1555), lexicon, thesaurus, elenchus, index, catalogus itp. Gabriel Naude utwo-

rzył też w 1642 r. francuską formę terminu bibliographie, po której pojawiły się w innych językach: Bibliographie (niem.), bibliography (ang.) itd., oznaczając zarówno wiedzę o piśmiennictwie i opisywanie ksiąg, jak również wykazy (spisy) piśmiennictwa. W tym ostatnim znaczeniu terminem bibliografia posługiwał się również uczony francuski Jacob de Saint Charles w tytułach swoich łacińskich dzieł: Bibliographia Parisina, hoc est catalogus... (1645J i Bibliographia Gallica universalis (1645). Tradycja dawnych terminów utrzymywała się jednak nadal i dopiero w XVIII w. bibliografia jako synonim spisu ksiąg zaakceptowany został powszechnie i zdominował wszystkie inne.

W XVIII wieku termin bibliografia ustala się też w innym jeszcze znaczeniu, czemu przysłużył się bibliograf francuski Jean Joseph Rive. Określił on bibliografię jako słowo techniczne, oznaczające opisywanie książek, przy czym „znajomość ksiąg historyczną, znajomość ich treści wewnętrznej, oraz wydobywanie skarbów utajonych w księgach, za pomocą krytyki" nazywał bibliognozją. Bibliognozja, bibliologia były to terminy używane wówczas dla określenia nauki obejmującej wszystkie problemy związane z książką, a w połowie XVIII w. jako ich synonim dochodzi bibliografia, rozszerzając zakres tego pojęcia na wszystkie dyscypliny służące poznawaniu, opisywaniu i użytkowaniu wytworów piśmienniczych. W jej strukturze wewnętrznej mieściły się więc zarówno spisy wydawnictw, czynność opisywania, klasyfikowania książek oraz sporządzanie spisów, jak i nauka o rękopisach, drukarstwo, bibliotekarstwo. Przedmiotem zainteresowania bibliografii była strona zewnętrzna i wewnętrzna książki, czyli elementy formalne i związane z treścią i funkcją.

W epoce Oświecenia, od drugiej poł. XVIII w. pojawiają się też pierwsze naukowe teorie bibliografii. Wybitni teoretycy, jak uczony księgarz francuski Franciszek Debure, bibliotekarz ¦wiedeński Michał Denis, znany bibliograf Gabriel Peignot, bibliograf niemiecki Fryderyk Adolf Ebert i wielu innych (od początków XIX w. również teoretycy polscy m. in. Joachim Lelewel, Jerzy Samuel Bandtkie, później Karol Estrei-cher •—¦ twórca monumentalnej Bibliografii polskiej) wysuwają coraz to nowe koncepcje, podejmują próby sformułowania poglądów na przedmiot bibliografii, zakres tego pojęcia, jego istotę, starają się ustalić miejsce bibliografii w systemie innych nauk, określić jej cele i zadania. Często utożsamiano bibliografię z bibliologia czyli księgoznawstwem, nie precyzowano dostatecznie rozgraniczenia problematyki. Podkreślano jej ścisły związek z bibliotekarstwem, zaliczano do nauk filologicznych bądź historycznych, uwydatniając jej funkcję to priorytatywną to pomocniczą. Debure (Bibliographie instructive..., 1763 -1782)', określił bibliografię, jako poznanie świata literackiego i opisanie tego, co się nań składa. Peignot w swoim podstawowym dziele Dictionnaire raisonne~ de bi-bliologie (1802 - 1804) pisał, że „bibliografia jest najszerszą i najbardziej

10

rzył też w 1642 r. francuską formę terminu bibliographie, po której pojawiły się w innych językach: Bibliographie (niem.), bibliography (ang.) itd., oznaczając zarówno wiedzę o piśmiennictwie i opisywanie ksiąg, jak również wykazy (spisy) piśmiennictwa. W tym ostatnim znaczeniu terminem bibliografia posługiwał się również uczony francuski Jacob de Saint Charles w tytułach swoich łacińskich dzieł: Bibliographia Parisina, hoc est catalogus... (1645) i Bibliographia Gallica universalis (1645). Tradycja dawnych terminów utrzymywała się jednak nadal i dopiero w XVIII w. bibliografia jako synonim spisu ksiąg zaakceptowany został powszechnie i zdominował wszystkie inne.

W XVIII wieku termin bibliografia ustala się też w innym jeszcze znaczeniu, czemu przysłużył się bibliograf francuski Jean Joseph Rive. Określił on bibliografię jako słowo techniczne, oznaczające opisywanie książek, przy czym „znajomość ksiąg historyczną, znajomość ich treści wewnętrznej, oraz wydobywanie skarbów utajonych w księgach, za pomocą krytyki" nazywał bibliognozją. Bibliognozja, bibliologia były to terminy używane wówczas dla określenia nauki obejmującej wszystkie problemy związane z książką, a w połowie XVIII w. jako ich synonim dochodzi bibliografia, rozszerzając zakres tego pojęcia na wszystkie dyscypliny służące poznawaniu, opisywaniu i użytkowaniu wytworów piśmienniczych. W jej strukturze wewnętrznej mieściły się więc zarówno spisy wydawnictw, czynność opisywania, klasyfikowania książek oraz sporządzanie spisów, jak i nauka o rękopisach, drukarstwo, bibliotekarstwo. Przedmiotem zainteresowania bibliografii była strona zewnętrzna i wewnętrzna książki, czyli elementy formalne i związane z treścią i funkcją.

W epoce Oświecenia, od drugiej poł. XVIII w. pojawiają się też pierwsze naukowe teorie bibliografii. Wybitni teoretycy, jak uczony księgarz francuski Franciszek Debure, bibliotekarz wiedeński Michał Denis, znany bibliograf Gabriel Peignot, bibliograf niemiecki Fryderyk Adolf Ebert i wielu innych (od początków XIX w. również teoretycy polscy m. in. Joachim Lelewel, Jerzy Samuel Bandtkie, później Karol Estrei-cher — twórca monumentalnej Bibliografii polskiej) wysuwają coraz to nowe koncepcje, podejmują próby sformułowania poglądów na przedmiot bibliografii, zakres tego pojęcia, jego istotę, starają się ustalić miejsce bibliografii w systemie innych nauk, określić jej cele i zadania. Często utożsamiano bibliografię z bibliologia czyli księgoznawstwem, nie precyzowano dostatecznie rozgraniczenia problematyki. Podkreślano jej ścisły związek z bibliotekarstwem, zaliczano do nauk filologicznych bądź historycznych, uwydatniając jej funkcję to priorytatywną to pomocniczą. Debure (Bibliographie instructive..., 1763 -1782)', określił bibliografię, jako poznanie świata literackiego i opisanie tego, co się nań składa. Peignot w swoim podstawowym dziele Dictionnaire raisonne' de bi~ bliologie (1802 - 1804) pisał, że „bibliografia jest najszerszą i najbardziej

10

uniwersalną ze- wszystkich umiejętności ludzkich", znakomity bibliograf francuski J. Ch. Brunet, autor podręcznika Manuel du libraire et de Tamateur de livres (1814), nazwał ją „istotną gałęzią historii literatury", natomiast Ebert w swojej monumentalnej pracy pt. Allgemeines biblio-graphisches Lexikon (1821-1830), podkreślając, podobnie jak jego poprzednicy, ścisły związek bibliografii z historią piśmiennictwa, uważa ją za ,,kodeks dyplomatyczny historii literatury", naukę pomocniczą, która z kolei posiada wiele własnych umiejętności pomocniczych, m. in. języki, ogólne wiadomości encyklopedyczne, historyczne i literackie, chronologię, paleografię, historię i teorię drukarstwa, bibliotekoznawstwo i księgarstwo. Poglądy Eberta i krytyka jego teorii rozwijane były w Polsce przez Estreichera i Rulikowskiego, w Rosji Aleksandrą Łowia-gina i Mikołaja Lisowskiego. Jakkolwiek jeszcze ciągle utrzymywał się szerok; zakres pojęcia i termin bibliografia rozumiany był w sensie bi-bliologii, księgoznawstwa (niem. Buchwissenschajt, Bucherkunde, franc. science des livres, ros. knigoviedienije itd.) zmierzano do uściślenia i zróżnicowania obu tych pojęć i wyodrębnienia problematyki bibliograficznej w ramach ogólnej nauki o książce.

W zdefiniowaniu pojęcia właściwej bibliografii zasłużył się uczony niemiecki Georg Schneider, autor obszernego podręcznika Handbuch der Bibliographie (1923 wyd. I). Wyeliminował on z zakresu bibliografii cały zespół zagadnień, które bądź tworzą samodzielne dyscypliny, bądź należą  do nauki  o  książce  w  ogóle.   Bibliografię  określił  jako  wiedzę

0  spssach książek, wiedzę teoretyczną i praktyczną. Pierwsza zajmuje się ustanawianiem prawideł sporządzania spisów, ich historią, systematyką, druga zaś jest umiejętnością opracowywania spisów. W stosunku do innych   nauk   bibliografia   miała   pełnić   tylko   funkcję   pomocniczą.   Definicja   bibliografii   w   ujęciu   Schneidera   wyraźnie   określa   przedmiot

1  zakres dyscypliny pojmowanej dotąd bardzo szeroko, niemniej jednak przez   ograniczenie   jej   problematyki   do   opisywania   książek   i   wiedzy o spisach oraz sprowadzenie jej funkcji do roli jedynie usługowej, budziła wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Do dziś nie osiągnięto jednomyślności  w  sprecyzowaniu  terminu  bibliografia,  w  określeniu  jej  przedmiotu i zadań oraz opracowaniu jej pełnej definicji. Również problem miejsca*bibliografii w systemie innych nauk, jej związki interdyscyplinarne  i stosunek do dziedzin pokrewnych (bibliotekarstwa, informacji naukowej  i  dokumentacji)  budzą  kontrowersje  teoretyczne.  Te  ciągłe poszukiwania  nowych  koncepcji  i  nowych  rozwiązań  są  niewątpliwie wynikiem potrzeby stałego aktualizowania treści, zadań i metod bibliografii, jako dziedziny działalności społecznej i naukowej.

Współczesna definicja bibliografii przyjęta w terminologii polskiej obejmuje trzy pojęcia:

1) uporządkowany spis książek (dokumentów piśmienniczych, coraz częściej także innych graficznych, oglądowych i słuchowych) sporządzo-

11

ny według ustalonych kryteriów, mający z góry określone zadania informacyjne,

2)  umiejętność rozpoznawania i opisywania wytworów piśmiennictwa, (i innych dokumentów) oraz sporządzania ich spisów, czyli metodyka, bibliograficzna,

3)   jedna z dziedzin ogólnej nauki o książce, która bada i opisuje książki dla celów praktycznych i naukowych, zajmuje się więc rejestracją,  opisem, klasyfikacją i statystyką wytworów piśmienniczych;  jest nie tylko dyscypliną pomocniczą dla innych nauk, ale stanowi samodzielną gałąź wiedzy, która ma własną problematykę naukową, historię, metodologię i własne cele badawcze.

Na ogół można przyjąć, że w tym zakresie rozumiany jest termin bibliografia również w innych krajach europejskich, chociaż formułowane tam definicje przez różnych teoretyków pewne elementy pojęcia pomijają, kładąc główny nacisk na określenie funkcji bibliografii. Tylko-w Anglii u niektórych autorów utrzymuje się jeszcze termin bibliografia w tradycyjnym, szerokim znaczeniu (podobnie w Stanach Zjednoczonych), choć i tu coraz wyraźniej występują tendencje zmierzające do wyodrębnienia problematyki bibliograficznej (enumerative bibliography,. critical bibliography, descriptive bibliography) z całości zagadnień księ-goznawczych (historical bibliography).

Rozdział II

PRZEDMIOT BIBLIOGRAFII.

RODZAJE I CHARAKTERYSTYKA DOKUMENTÓW

Przedmiot bibliografii kształtuje się w zależności od trzech różnych znaczeń tego terminu. Bibliografia jako dyscyplina naukowa zajmuje się-książką w takim zakresie w jakim stanowi ona przedmiot i istotę działań bibliograficznych, zajmuje się też efektem tych działań, czyli spisami bibliograficznymi, ich historią i stanem współczesnym, problemami organizacyjnymi i funkcją. Przedmiotem metodyki bibliograficznej są ogólne wytyczne i przepisy szczegółowe dotyczące sporządzania spisów (gromadzenia materiałów, opisywania i rejestrowania dokumentów, klasyfikowania i zestawiania w określone funkcjonalne całości) oraz same spisy w toku postępowania bibliograficznego. Przedmiotem bibliografii rozumianej jako spis bibliograficzny jest książka w szerokim pojęciu — dokument piśmienniczy z tekstem graficznym słownym i pozajęzykowym, a także formy zastępcze książki, dokumenty oglądowe i słuchowe, służące przekazywaniu treści myślowych.

12

Na pojęcie książki składa się kilka elementów podstawowych:, tekst-— treść — postać zewnętrzna (materiał, techniczne wykonanie, format, •objętość itp.) Postać książki może przybierać różne kształty zależnie od materiału i warunków technicznych. Książką był zwój papirusowy w starożytnym Egipcie i Grecji, tabliczki gliniane w Mezopotamii, kodeks pergaminowy w Rzymie i średniowieczu, ksylograf, inkunabuł. Książką jest zarówno rękopis jak tekst drukowany lub powielany inną metodą. Książką w szerokim pojęciu będą również jej nowe formy nie-graficzne (formy zastępcze): mikrokarta, mikrofilm, płyta z tekstem słownym, taśma magnetofonowa itp. Niezależnie od postaci zewnętrznej i sposobu utrwalenia tekstu spełniają one podstawowe warunki zwią-.zane z pojęciem książki. Książka bowiem jako ewenement społeczny i materialny wykonana jest z materiału poręcznego i przenośnego (papirus, pergamin, papier, tworzywo sztuczne itp.) i zawiera w sobie tekst z utrwaloną myślą ludzką przeznaczoną do społecznego upowszechnienia przez powielenie.

Książkę jako przedmiot bibliografii należy ujmować w kontekście innych dokumentów. Pojęcie dokumentu jest szersze od pojęcia książki,, ale tylko w kategoriach formalnych, natomiast w dużym zakresie są to pojęcia adekwatne. Wyróżniamy zasadniczo trzy rodzaje dokumentów: dokumenty graficzne, dokumenty oglądowe i dokumenty słuchowe. Wśród dokumentów graficznych największy zespół tworzą dokumenty piśmiennicze z tekstem słownym — językowym; <lrugi zespół to teksty pozajęzykowe, odpowiadające pewnym pojęciom, ilustrujące myśli lub uzupełniające tekst słowny (symbole matematyczne, chemiczne, nuty itp.). Dokumenty graficzne prawie w całości stano-, wią książkę w różnych jej odmianach. Jeśli nawet nie mają konwencjonalnej formy książki, np. nuty, plany, mapy, ryciny (zaliczane też do dokumentów oglądowych) stanowią przedmiot spisów bibliograficznych od najdawniejszych czasów. Jedynie teksty rękopiśmienne (listy, akta, pamiętniki) o ile nie zostaną społecznie udostępnione przez powielenie nie wchodzą w zasadzie do bibliografii. Tylko szczególnie ważne z punktu widzenia naukowego, mogące stanowić cenny materiał źródłowy, znajdują swoje miejsce w bibliografiach.specjalnych (np. listy prywatne pisarzy w bibliografiach literackich i dokumenty archiwalne ¦w bibliografiach historycznych).

Obok dokumentów graficznych coraz częściej spotykamy w bibliografiach opisy dokumentów oglądowych i słuchowych. Dokumenty oglądowe m.in. ryciny, rysunki techniczne, mapy, atlasy, fotografie, (pojedyncze lub albumy) występują bez tekstu słownego lub z tekstem jako uzupełnieniem. Ta kategoria dokumentów stanowi od dawna przedmiot bibliografii narodowych oraz specjalnych. Nowością natomiast jest ujmowanie w spisach dokumentów słuchowych, jak np. płyt z tekstem słownym lub dźwiękiem (dyskografia), taśm magnetofonowych z utrwa-

lonym zapisem, które nie są książką w tradycyjnym pojęciu, ale służą upowszechnieniu utrwalonych treści, chociaż do ich odczytania potrzebna jest odpowiednia aparatura. Również reprodukcje fotograficzne tekstów: mikrofilm, fotokopia, mikrokarta, jeśli służą do upowszechnienia oryginału i sporządzone są jako nakłady wieloegzemplarzowe stanowią przedmiot bibliografii na równi z książką. Brak bezpośredniej komunikatywności nie jest istotny, gdyż dają się odczytać za pomocą aparatu — czytnika.

Z powyższej, ogólnej charakterystyki dokumentów wynika, że książka jako przedmiot działalności bibliograficznej, występuje w każdej kategorii dokumentów, bądź jako książka właściwa, bądź w obszerniejszym znaczeniu wyrazu, bądź w postaci zastępczej. To zróżnicowanie przedmiotu spisów bibliograficznych i wyjście poza tradycyjne dokumenty piśmiennicze jest niewątpliwie symptomatycznym zjawiskiem naszej epoki.

Wspólnym elementem wszystkich odmian książki jest tekst ¦— występuje on w książce rękopiśmiennej, drukowanej, w mikroreprodukcji oraz w zapisie dźwiękowym. Różni się tylko sposobem utrwalenia zawartych w nim treści myślowych. Można więc ogólnie przyjąć, iż przedmiotem bibliografii jest tekst. Przede wszystkim tekst utrwalony w składzie drukarskim. Najczęściej będzie to książka jako druk samoistny, tj. wydanie, któremu odpowiada cały zespół identycznych egzemplarzy. Drukiem samoistnym jest też czasopismo jako wydawnictwo ciągłe (periodyczne). Bibliografia rejestruje i opisuje również teksty wydawniczo niesamoistne, jak utwory zamieszczone w czasopismach, prasie codziennej i wydawnictwach zbiorowych, a nawet fragmenty większych całości (rozdziały książki, części artykułów itp.).

...