aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
DIALOGI POLITYCZNE NR 5-6
MAGDALENA BERGMANN
Instytut Socjologii UMK
TANIO, SKUTECZNIE, BEZPIECZNIE?
NOWA ANALIZA INSTYTUCJONALNA
I JEJ WIZJA INSTYTUCJI SPOÿECZNEJ
eoinstytucjonalizm, zwany takŜe nową analizą instytucjonalną
(NAI), jest obecną w naukach społecznych i ekonomicznych od
kilkudziesięciu lat perspektywą teoretyczną. Zapoczątkowany w latach
30. ubiegłego stulecia w Stanach Zjednoczonych doczekał się
róŜnorodnych dróg kontynuacji. Na polskim gruncie jest jednak
problematyką nową, nieczęsto jeszcze wykorzystywaną w praktyce
badawczej i – mówiąc krótko – mało znaną
1
. Celem niniejszej pracy
będzie przede wszystkim prezentacja podstawowych załoŜeń nowej
analizy instytucjonalnej – zwłaszcza tych, którymi zainteresowały się
nauki społeczne. Podejmę równieŜ próbę oceny neoinstytucjonalizmu z
socjologicznego punktu widzenia. Wnioski zawarte w tekście posłuŜą
odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu NAI jest “nową jakością” w
socjologicznych refleksjach nad instytucjami? Jaką wizję instytucji
społecznej proponuje?
Wprowadzeniem w arkana nowej analizy instytucjonalnej mogą być
słowa wybitnego przedstawiciela nurtu, laureata nagrody Nobla w
dziedzinie ekonomii (1993 r.) Douglassa C. Northa: “Instytucje to
stworzone przez człowieka ograniczenia, które strukturyzują interakcje
1
Dowodem nowatorskiego charakteru neoinstytucjonalizmu na gruncie polskich nauk
społecznych moŜe być fakt nielicznych wciąŜ publikacji na ten temat. Jak dotąd w
Polsce nie ukazała się np. fundamentalna dla nurtu praca Douglassa C. Northa
Institutions, Institutional Change and Economic Performance
, ogłoszona przez autora w 1990 r.
Zob.: http:www.nobel.se/economics/laureates/1993/northautobio.html. Większość
polskich prac stanowią artykuły socjologów, przybliŜających zasadnicze załoŜenia
analizy neoinstytucjonalnej.
N
 Magdalena Bergmann
152
polityczne, ekonomiczne i społeczne. Składają się na nie ograniczenia
nieformalne (sankcje, tabu, zwyczaje, tradycje, nieformalne kodeksy
zachowań) oraz reguły sformalizowane (konstytucje, prawo, prawa
własności). W ciągu historii instytucje zostały wykreowane przez ludzi w
celu stworzenia porządku oraz zredukowania niepewności w
transakcjach”
2
. U podstaw tego interdyscyplinarnego nurtu, obecnego w
socjologii (zwłaszcza socjologii prawa i organizacji), prawie, ekonomii,
historii gospodarczej czy naukach politycznych, leŜy przekonanie, Ŝe o
kształcie i jakości procesów społecznych zachodzących we
współczesnym świecie decydują przede wszystkim instytucje społeczne.
Są one traktowane jako waŜna zmienna, a nawet konstytutywna część
zmian społecznych, ekonomicznych czy politycznych
3
. Jednostki, grupy
czy organizacje, które znalazły się w sytuacji wyboru, będą w procesie
podejmowania decyzji odwoływały się do instytucji – to one wskazują
bowiem gamę moŜliwości postępowania i formułują alternatywy
4
.
Instytucje społeczne to w ujęciu przedstawicieli nurtu równieŜ
swoiste gwaranty bezpieczeństwa podejmowanych przez ludzi działań.
Jak pisze Ronald Coase, instytucje pomagają ludziom zmniejszać koszty
transakcji społecznych i przyczyniają się do redukcji niepewności, jaką
niosą za sobą owe transakcje. Dzięki scedowaniu odpowiedzialności na
poziom instytucjonalny jednostki ponoszą mniejsze koszty transakcyjne
niŜ gdyby zdecydowały się wejść w interakcję bez pomocy pośrednika
5
. Z
powyŜszej, skrótowej charakterystyki wyłaniają się wizje instytucji
społecznej jako bytu zapewniającego jednostce bezpieczeństwo,
regularność i niski koszt interakcji, a takŜe człowieka, jako działającego w
imię zysku racjonalisty. DąŜenie do maksymalizacji zysków jest jednak
tylko jednym z motywów ludzkich zachowań nie mniej waŜny jest tu
fakt przyswojenia sobie przez jednostkę składających się na ład
instytucjonalny norm i wartości
6
.
Sporo miejsca w poświęconych neoinstytucjonalizmowi pracach
polskich autorów zajmują problemy definicyjne. Analiza instytucjonalna,
choćby ze względu na swą wewnętrzną róŜnorodność, prezentuje co
najmniej kilka definicji instytucji społecznej. Funkcjonujący w ramach
nurtu politologowie definiując instytucję, kładą nacisk na procesy
2
Cyt. za: G. Skąpska,
Neoinstytucjonalizm,
w:
Encyklopedia socjologii
, t. 2, Oficyna Naukowa,
Warszawa 1999, s. 324.
3
TamŜe, s. 324325.
4
Cyt. za: W. Pawlak,
Instytucje i zmiana instytucjonalna w teorii D. Northa,
“Studia
Socjologiczne”, 1993, nr 1, s. 68.
5
TamŜe, s. 6970.
6
G. Skąpska,
Neoinstytucjonalizm
, dz. cyt., s. 325.
 Tanio, skutecznie, bezpiecznie?... 153
decyzyjne zachodzące w jej ramach: kto podejmuje decyzje, jak odbywa
się przepływ informacji? Ekonomiści z kolei postrzegają instytucję jako
“zwyczaje i reguły, które dostarczają jednostkom układu zachęcającego
do działania i hamującego działania”
7
. Definicja Hardina mówi o
instytucji jako o ”adaptacyjnym rozwiązaniu problemu”
8
, polegającym na
kalkulacji kosztów podejmowanych interakcji społecznych. Wymienione
definicje łączy z pewnością kryjące się za nimi pytanie: jak dochodzi do
zinstytucjonalizowanych, racjonalnych działań ludzkich? Jak pisze polski
znawca problematyki NAI, socjolog Piotr Chmielewski, róŜnorodne
definicje instytucji społecznej sprowadzić moŜna do wspólnego
mianownika, jakim jest teoria kapitału społecznego Jamesa Colemana.
Według tej właśnie koncepcji w toku działania, wymiany informacji,
rozwiązywania dylematów związanych z kosztami interakcji wytwarza się
niezbędny jednostce do funkcjonowania w społeczeństwie kapitał –
zasoby materialne i symboliczne, które sprzyjają instytucjonalizacji Ŝycia
zbiorowego
9
. Warto jednak zatrzymać się dłuŜej nad pytaniem o to jak
powstają rozmaicie definiowane instytucje społeczne. Refleksja nad
problemem wyłaniania się instytucji jest nie tylko waŜna dla zrozumienia
głównych załoŜeń NAI. Będzie to równieŜ okazja do zaprezentowania
teoretycznych korzeni neoinstytucjonalizmu.
Wojciech Pawlak i GraŜyna Skąpska w swych artykułach
zaprezentowali stanowiska nurtu w kwestii powstawania instytucji
społecznych. PoniewaŜ oba zestawienia oparte są na czytelnej
dychotomii, łatwo dokonać ich analizy porównawczej. Koncepcje
powstania instytucji nazwę za Skąpską organiczną i konstruktywistyczną.
Według pierwszej koncepcji, odwołującej się do myśli Davida Hume`a i
idei “niewidzialnej ręki rynku” Adama Smitha, instytucje są efektem
ewolucyjnego, wzajemnego przystosowywania się działających
racjonalnie jednostek. Rezultatem egoistycznie umotywowanych
zachowań ludzkich są właśnie instytucje społeczne, których zadaniem
jest jedynie nakładanie na jednostki zaakceptowanych przez nie
ograniczeń. Koncepcja konstruktywistyczna kładzie zaś nacisk na
świadomy wybór i umowę społeczną jako fundamenty instytucji
społecznych. PoniewaŜ jednostki podzielają pewne cele i wartości,
podobnym celom słuŜą teŜ instytucje, które będą stały na straŜy
samorządności i swobód obywatelskich oraz pomagały w kalkulacji
7
P. Chmielewski,
Nowa analiza instytucjonalna. Logika i postawowe zasady
. “Studia
Socjologiczne”, 1994, nr 34, s. 240.
8
Zob.: W. Pawlak,
Instytucje i zmiana instytucjonalna
..., dz. cyt., s. 6768.
9
P. Chmielewski,
Nowa analiza instytucjonalna...,
dz. cyt., s. 241242.
 Magdalena Bergmann
154
kosztów transakcyjnych. Jak zauwaŜa Skąpska, dwa odmienne stanowiska
odpowiadają dwóm głównym nurtom neoinstytucjonalizmu –
odpowiednio: utylitarystycznemu i kulturowopolitycznemu
10
.
PowyŜej zasygnalizowane zostały dwa znaczące, choć nie jedyne
źródła neoinstytucjonalizmu: liberalizm i utylitaryzm. WaŜną inspiracją
NAI były takŜe teorie racjonalnego wyboru oraz amerykańska szkoła
instytucjonalizmu ekonomicznego, której kontynuatorami określają się
często neoinstytucjonaliści. Koncepcjom racjonalnego wyboru analiza
instytucjonalna zawdzięcza przede wszystkim koncepcję człowieka jako
racjonalnie działającej jednostki, dąŜącej do zmaksymalizowania zysków,
jakie niosą zawiązywane przez niego interakcje społeczne oraz
podejmowane decyzje
11
. Z ową wizją jednostki wiąŜe się stanowisko
indywidualizmu metodologicznego, opisującego świat społeczny przez
pryzmat jednostki i jej działań. Konsekwencją przyjętej strategii
metodologicznej jest definiowanie instytucji społecznej – jak juŜ
wspomniano wcześniej – jako zbioru reguł, ograniczającego jednostkowe
działania ludzkie. Człowiek badany przez instytucjonalistów, zwłaszcza
zorientowanych utylitarnie, to człowiek ograniczany rozwiązaniami
instytucjonalnymi, zawsze mający na uwadze koszty interakcji, w jakie
wchodzi.
Ekonomia instytucjonalna Thorsteina Veblena, autora m.in. głośnej
Teorii klasy próżniaczej,
wyposaŜyła neoinstytucjonalizm w dynamiczne
spojrzenie na instytucję społeczną, którą autor uznawał za czynnik i
wynik procesu adaptacji społecznej jednocześnie. Veblen traktował
rynek jako twór podlegający procesom ewolucyjnej zmiany, inspirowanej
przez przemiany instytucjonalne
12
. Ogromne znaczenie dla rozwoju NAI
miały wreszcie, rozwijane w ramach teorii racjonalnego wyboru, teorie
gier. Warto wspomnieć tu o koncepcji wspólnej puli zasobów (
Common
Pool Resources
[CPR]) Elinor Ostrom. Badaczka przedstawiła w niej
wieloosobowy wariant tzw. dylematu więźnia – znanego w socjologii
schematu zachowań dwóch oskarŜonych o przestępstwo, analizującego
ich potencjalne korzyści i straty w sytuacjach, gdy zechcą współpracować
przy zeznaniach bądź teŜ zaczną denuncjować siebie nawzajem
13
.
Ostrom posłuŜyła się m. in. przykładem rybaków, którzy poławiając ryby
10
W. Pawlak,
Instytucje i zmiana instytucjonalna
..., dz. cyt., s. 66; G. Skąpska,
Neoinstytucjonalizm
, dz. cyt.
11
Zob. np.: P. M. Blau,
Wymiana nagród społecznych
, w:
Współczesne teorie wymiany społecznej.
Zbiór tekstów
, pod red.. M. Kempnego, J. Szmatki, PWN, Warszawa 1992, s. 230243.
12
W. Pawlak,
Instytucje i zmiana instytucjonalna
..., dz. cyt., s. 69.
13
K. Olechnicki, P. Załęcki,
Słownik socjologiczny,
Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń
1998, s. 49.
 Tanio, skutecznie, bezpiecznie?... 155
na własny rachunek, bez jakiejkolwiek współpracy i ustalenia zasad,
doprowadzają do szybkiego wyeksploatowania zasobów akwenu. W
sytuacji, gdy ludzie muszą wspólnie gospodarować niezbyt obfitymi
zasobami, bardziej opłacalna jest kooperacja aniŜeli agresywna,
przynosząca jedynie doraźne korzyści postawa egoistyczna –
konkludowała autorka koncepcji CPR
14
. W tym ujęciu instytucje, czyli
ustalane przez ludzi reguły wspólnego zarządzania zasobami, przywodzą
na myśl znaną, weberowską definicję władzy jako sztuki rozsądnego
gospodarowania niedostatkiem.
Dokonując próby oceny nowej analizy instytucjonalnej chciałabym
rozpocząć od kwestii, które socjologom niewątpliwie wydadzą się
kontrowersyjne. Zarzutem, jaki postawić moŜna koncepcji NAI, jest fakt,
iŜ posługuje się ona “przeinstytucjonalizowaną” wizją świata
społecznego. KaŜde zachowanie ludzkie, które cechuje się choćby
minimalną dozą regularności, jest przez przedstawicieli nurtu określane
mianem instytucji społecznej
15
. W analizach cytowanych autorów
nieobecna jest bogata i róŜnorodna skądinąd typologia form organizacji
Ŝycia społecznego, takich jak choćby zrzeszenia czy niesformalizowane
grupy celowe. “Analiza instytucjonalna to z jednej strony swoisty
inwentarz problemów społecznych, a z drugiej to analiza typów
porządku społecznego pod kątem tworzonych przez nie ograniczeń i
moŜliwości wyboru w Ŝyciu człowieka” – przekonuje Piotr
Chmielewski
16
. Czy rzeczywiście? Zarówno niepisane reguły typu
fair
play
, jak i wysoce zinstytucjonalizowany świat polityki reprezentanci NAI
traktują tak, jakby nie było między nimi Ŝadnych róŜnic jakościowych; jak
gdyby obie w takim samym stopniu wpływały na dokonywane przez
ludzi wybory. Bardzo szerokie, specyficzne pojęcie instytucji społecznej
nasuwa myśl, Ŝe oto bezuŜyteczne stają się wszelkie inne terminy,
opisujące regularne, zorganizowane zachowania: norma, rytuał, grupa,
zwyczaj, naśladownictwo itp. – wszystko jest wszakŜe instytucją.
14
Po raz pierwszy w Polsce koncepcję CPR omówił i przeanalizował Marek M.
Kamiński w artykule
Dylematy społeczne w ujęciu Elinor Ostrom
, “Kultura i Społeczeństwo”,
1992, nr 2, s. 137140.
15
NaleŜy zauwaŜyć w tym miejscu, Ŝe socjologia, jak i inne nauki społeczne nie
proponuje jednej, całościowej definicji instytucji społecznej. Szerokie spektrum owych
definicji przedstawił Kazimierz Sowa w pracy pt.
Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń
.
Autor wskazał jednakŜe na takie cechy instytucji społecznej, które róŜnią ją zasadniczo
od innych form organizacji Ŝycia zbiorowego m.in. wysoki stopień formalizacji,
przymusowość, wyodrębnienie klienteli i personelu instytucji. Zob. K. Z. Sowa,
Wstęp
do socjologicznej teorii zrzeszeń
, PWN, Warszawa 1988, s. 1949.
16
P. Chmielewski,
Nowa analiza instytucjonalna...,
dz. cyt., s. 242.
 [ Pobierz całość w formacie PDF ]