aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jean Maisonneuve
Rytuały dawne i współczesne.
Wstep.
Termin ryt(1) wywodzi sie z lacinskiego slowa ritus, ktore oznacza kult, ceremonie religijna,
lecz takze obyczaj. To podwojne znaczenie obecne jest w naszym jezyku. Wyraz posiada
rowniez zabarwienie pejoratywne, nieco archaiczne, jesli nie smieszne, kiedy oznacza
postepowanie stereotypowe.
Rytualy moga byc religijne (msza, szabas), swieckie (protokol, zaprzysiezenie), zbiorowe
(swieta narodowe i rodzinne), prywatne (modlitwa i niektore rytualy cielesne). Inne dotycza
po prostu zycia codziennego (pozdrowienia, przejawy grzecznosci) albo przesadow
zwiazanych z magia, a jeszcze zywych w niektorych rejonach swiata.
Warto pokusic sie o sformulowanie ogolnej definicji rytualow ujmujacej calosciowo ich
zlozonosc i roznorodnosc kulturowa. Nie mozna bynajmniej wybierac pomiedzy rytem a
rytualem, tym bardziej, ze na rytual moze sie skladac szereg rytow, np. rytual katolicki
zawiera wiele rytow sakralnych. Przymiotnik rytualny oznacza podporzadkowany regulom
rytu. W tej ksiazce bedziemy uzywac obydwu terminow wymiennie.
Wypelnic rytual to jedno, a zaobserwowac go i przestudiowac - to drugie. Poczawszy od
starozytnosci spotykamy przekazy, w ktorych autorzy opisywali zwyczaje odbiegajace od
praktykowanych w ich wlasnym kraju. Odkrycie nowego swiata w XVIII wieku
zaowocowalo licznymi relacjami podroznikow zdumionych, a czasem oburzonych pewnymi
obyczajami. Aspekt dziwnosci i obcosci odczuwanych przez osobe z zewnatrz cechuje z
pewnoscia wiele rytualow.
Owe subiektywne relacje zapowiadaly etnografie, ktora na poczatku XX wieku wypracowala
coraz bardziej scisle i jasne metody. Ponadto opierala sie prawie wylacznie na opisie, pozniej
na porownaniu spoleczenstw zwanych prymitywnymi - afrykanskich, Indian amerykanskich,
Oceanii... - pod waznymi wzgledami: z naukowej ciekawosci, w poszukiwaniu korzeni
ludzkiej kultury czy pochodzenia wierzen, symboli, techniki.
Nawet jesli teoria genetyczna jest dyskusyjna, to nie ma watpliwosci, iz rytualy odgrywaly
istotniejsza role w spoleczenstwach prymitywnych niz w naszym, stad tez staly sie
przedmiotem badan wielkich pionierow etnografii - Durkheima we Francji, Frazera w
Wielkiej Brytanii - oraz wielu ich nastepcow. Pismiennictwo dotyczace konkretnych rytualow
jest na ogol bardzo bogate, lecz opracowania poswiecone czlosci zjawisk naleza do rzadkosci.
Byc moze, jak to zobaczymy, powodem takiego stanu rzeczy sa trudnosci zwiazane z jego
interpretacja. Pole badan jest bowiem szerokie, obejmuje zarowno spoleczenstwa dawne jak i
wspolczesne. Dodatkowy problem stanowi niewielka mozliwosc ich porownywania.
Praca niniejsza, nie pretendujac do wyczerpania tematu, stawia sobie jedynie za cel okreslenie
funkcji, typow i ogolnych teorii rytualow. Kladac nacisk na obrzedy swieckie i codzienne,
1
zadamy sobie pytanie o wspolczesny kryzys rytualu oraz o przyczyny powstawania nowych
obrzedow. Ksiazka zajmuje sie glownie kultura zachodnia oraz wybranymi aspeltami kultur
starozytnych - nie poswiecajac z braku miejsca uwagi wspolczesnym rytualom afrykanskim i
wschodnim.
Rozdzial I.
Co to jest rytual? Znaczenie i problematyka.
I. Definicja i rola rytualow.
Terminy ryt, rytual nie sa latwe do zdefiniowania chocby dlatego, ze posluguja sie nimi
przedstawiciele roznorodnych galezi wiedzy - etnolodzy, socjolodzy, psycholodzy spoleczni,
psychoanalitycy i etolodzy - nie mowiac o jezyku potocznym, w ktorym czesto naduzywa sie
tych pojec. Chcac sformulowac spojna definicje rytualu, nalezy najpierw przywolac
rozumienie tego terminu w wymienionych dyscyplinach, ukazujac jego zwiazki z licznymi
pojeciami pokrewnymi.
1. Rozumienie rytualow w roznych dyscyplinach.
Rytualy oznaczaja w tych dziedzinach calosc lub tylko pewna czesc praktyk nakazanych lub
zakazanych, powiazanych z wierzeniami magicznymi czy religijnymi, z ceremoniami i ze
swietami, ktore bazuja na dychotomii: sacrum-profanum, czyste-nieczyste. Interesowaly one
badaczy francuskich, od Durkheima do Levi-Straussa, jak i anglosaskich, od Frazera do
Turnera - zeby przywolac kilka najwazniejszych nazwisk(2)
Psychologia spoleczna kladzie nacisk przede wszystkim na interakcyjny wymiar rytualnosci
dotyczacej pewnych aspektow zycia codziennego, odnoszac sie do doswiadczen osobistych i
do poziomu uswiadomienia zachowan jednostek. Psychoanaliza, uznajac funkcje zbiorowa
rytualow, interesuje sie glownie ich formami oraz funkcjami indywidualnymi, tj.
postepowaniem jednostki w sytuacjach codziennych, wywolanych przymusem powtarzania
czynnosci oraz mniej lub bardziej neurotycznymi obsesjami np. w zakresie odzywiania,
higieny osobistej lub ubioru. Etologia wreszcie wywodzi rytualizacje z procesu ewolucji
gatunkow i odnosi ja do archaicznych schematow zachowan adaptowanych do specyficznej
funkcji komunikacji, np. zalotow lub odstraszania innych gatunkow. Jednak zakres pojecia
odnoszacego sie do ludzi i zwierzat nastrecza problemy, ktorych nie jestesmy w stanie
wyczerpujaco przedstawic.
Wszystkie te dyscypliny pod pojeciem rytual rozumieja zwsze zachowania specyficzne,
zwiazane z okreslonymi sytuacjami i regulami, odznaczajace sie powtarzalnoscia, ktorych
rola nie jest jednak oczywista. Z drugiej strony, niezaleznie od konkretnych odmian rytualow
spolecznych oraz ich roznorodnosci w czasie i przestrzeni, wystepowanie tych praktyk
wydaje sie uniwersalne.
2. Pojecia pokrewne i synonimiczne uzywane zamiennie z terminem rytual.
Zwyczaje, rutyna : Czesto rytual jest sprowadzany do pewnych funkcji lub zachowan
majacych charakter rutynowy i stereotypowy; mowi sie np. o rytualach administracyjnych lub
pedagogicznych, majac na mysli przestarzale formalnosci i procedury. Procesy owe nie
dotycza cyklu dzialan ograniczajacych sie jedynie do jakiegos programu czy przyzwyczajen,
2
lecz w rzeczywistosci odnosza sie do pewnych wartosci, czasem kwestionowanych, ale
jeszcze nie w pelni przezytych. W ten sposob w znaczeniu terminu pozostaje tresc
symboliczna nie dajaca sie wytlumaczyc sama tylko uzytecznoscia. Problem ten jeszcze
wyrazniej zauwazamy w rytualach archaicznych, ktore nie stronia nawet od krwawych prob
mogacych prowadzic nawet do okaleczenia - nie na tyle jednak, aby uchodzily za absurdalne
czy nieuzasadnione, jak to zostalo pozniej stwierdzone. Z punktu widzenia terminologii
mozna w kazdym razie rozroznic rytualnosc i rytualizm, zastrzegajac drugie pojecie dla
zachowan stereotypowych, a nawet mechanicznie powtarzanych, wykazujacych tendencje do
skostnienia. Kod, program : kod jest systemem umownych sygnalow sluzacych do
przekazywania wiadomosci od nadawcy do odbiorcy. Sygnaly moga miec roznorodna nature:
jezykowa, mechaniczna, czesto wyrazane sa gestami. Wybor formy zalezy od celu
komunikacji (informowac, niepokoic, uwodzic, itd.), jak i od kontekstu (zwyczajowy,
okolicznosciowy). Liczne kody sa podatne na rytualizacje - w sferze religii, magii, prawa czy
nawet zycia towarzyskiego. Moda, pomimo przemojajacego charakteru, takze moze byc
kodowana i przezywana w pewnych srodowiskach jako rodzaj rytualu(3). Mozna wiec
powiedziec, ze tworza one specyficzny, skodyfikowany system pozwalajacy jednostkom lub
grupom na nawiazanie kontaktu z sila tajemna, z bytem boskim czy ich substytutami
nadnaturalnymi lub ziemskimi (np. idealy). Jednak podczas gdy wynikajacy z umownosci kod
moze byc mniej lub bardziej swobodnie modyfikowany, to rytual ma charakter niezmienny w
ciagu bardzo dlugich okresow czasu, a kazda proba zmiany kolejnosci, jak i tresci elementow
w szczegolowym programie rytualu, deformuje jego sens i donioslosc. Od zwyklego
zwyczaju odroznialo go odniesienie do ukrytych sil lub do podstawowych wartosci, slowem
do sacrum - pojecia i dziedziny bardzo zlozonej. Ceremonia, kult : w literaturze etnologicznej
i socjologicznej te dwa terminy scisle sie wiaza, szczegolnie u E.Durkheima, sa tez wyraznie
rozrozniane przez innych autorow(4), ktorzy rozumieja przez ceremonie ogolna kategorie
spolecznej komunikacji, a przez rytual jej forme mistyczna - mogaca zreszta posiadac
charakter osobisty (np. samotna modlitwa), Inni rozrozniaja z kolei pojecia ceremonialny w
znaczeniu: obrzedowy badz zwiazany z etykieta, albo rezerwuja termin kult dla specyficznych
praktyk wyrazajacych czesc do boga, istoty, osoby.
Gdyby te rozroznienia mialy byc czyms wiecej niz tylko konwencja nominalna, wowczas
latwo by je podwazyc. Ceremonia swiecka posiada zawsze charakter odswietny i zapozycza
szczegoly mniej lub bardziej z rytualu religijnego, czasem posuwajac sie nawet do parodii
(np. intronizacja w pewnych stowarzyszeniach politycznych czy kulinarnych). Nie mozna
zreszta zapominac o etymologii tego slowa - ceremonia oznacza kult, uszanowanie swietosci.
Mozna po prostu zarezerwowac ten termin dla zorganizowanych form praktyk zbiorowych o
charakterze steatralizowanym. Kazda ceremonia odnosi sie wiec do jakiegos podstawowego
rytualu, a kazdy rytual moze miec mniej lub bardziej ceremonialna realizacje (np. slub czy
pogrzeb).
Rytual i symbol : terminy symbol, symboliczny posiadaja rowniez zmienny zakres. Nawet w
jezyku potocznym mowi sie, ze obraczka, flaga, krzyz sa symbolami malzenstwa, ojczyzny,
Chrystusa; ze pies symbolizuje wiernosc, a waz perfidie. Sztuka, poezja, religia odwoluja sie
do symboli. W kazdym przypadku chodzi o rzecz nieobecna w naszej bezposredniej
percepcji, a przedstawiana, wyobrazana przez symboliczny przedmiot, zapewniajacy zwiazek
z niewidzialnym i pobudzajacy wyobraznie(5).
Praktyki rytualne sa w najwyzszym stopniu symboliczne, gdyz przez postawy, gesty lub
slowa posrednicza w zwiazku z istota nie tylko nieobecna (jak w przypadku zwyklego znaku),
ale rowniez niepostrzegalna, nieosiagalna inaczej niz poprzez symbol. Widzimy wiec, ze
3
rytual i symbol od siebie zaleza. Przy czym systemy symboliczne moga istniec bez rytualu,
jak na przyklad matematyka, ktora stanowi jednak bardziej abstrakcyjny i zintelektualizowany
system, podczas gdy sztuki piekne, mity, ideologie (nawet racjonalizm, kiedy graniczy z
dogmatem i z kultura rozumu) nie moga obejsc sie bez rytualu. Sposrod kilku zwiezlych
definicji, mogacych nazwac kazdy rytual religijny, swiecki lub codzienny, zacytujemy
zaproponowana przez I.Chiva: spoleczna technika symboliczna.
3. Korelaty rytualu.
Rozumiemy przez to pojecie elementy, bez ktorych rytualy nie moglyby istniec ani
funkcjonowac:
Wiara, sacrum, cialo : z jednej strony chodzi o calosc wierzen zroslych z pewna doktryna
religijna lub magiczna, z mitem poczatku(6), z pewnymi idealami laickimi, implikujaca we
wszystkich przypadkach okreslona postawe umyslowa w sprawach wiary. Wymyka sie ona
kazdemu rozumowemu tlumaczeniu; zwraca sie do bytu najwyzszego, do sil tajemnych lub do
wartosci, ktore przybieraja dla wierzacego swiety charakter.
Mozna powiedziec, ze o ile istnieja rytualy bez boga i tajemnicy, o tyle nie moglby istniec
rytual bez wiary - ani z pewnoscia wiara bez rytualow.
Sacrum to dziedzina i pojecie zlozone2, przeciwstawne profanum. Oznacza to, co oddzielone
i rozgraniczone, przestrzen zamknieta, miejsce zarezerwowane tylko dla wtajemniczonych.
Prace etnologiczne i historyczne odslaniaja dwoistosc sacrum istniejacego na pograniczu
czystego i nieczystego, porzadku i nieporzadku, poszanowania i naruszania. W dodatku
sacrum nalezy bardziej do kategorii emocji niz do wyobrazen. Jest to wedlug R.Cailoisa
kategoria wrazliwosci. Czy owo pojecie dotyczy wylacznie transcendencji, komunikacji ze
swiatem nadprzyrodzonym, nadludzkim, do ktorego odnosza sie wszystkie archaiczne
rytualy? Czy tez mozna przyjac istnienie sacrum immanentnego, zwiazane z wartosciami
laickimi ze sfery obywatelskiej, moralnej, politycznej, wynikajacymi z przeroznych ukladow?
Odpowiedz na to pytanie pojawia sie w definicji rytualu, jesli wlaczyc do niej wspolczesnosc.
Powrocimy jeszcze do tego zagadnienia.
Z drugiej strony bez szeregu zachowan fizycznych (postawy, gesty, tance, spiewy) wyrazanie
wiary byloby niemozliwe. Nie istnieje bez watpienia zaden rytual, ktory nie wykorzystywalby
posrednio lub bezposrednio ciala - badz to jako miejsca do naniesienia pewnych znakow czy
stosowania zabiegow, badz to jako zrodla energii i oddzialywania (spojrzenia, dotkniecia,
wolania, zawodzenia), albo tez czesto jako podmiotu seksualnosci, dziedziny, w ktorej kultura
zwraca sie do popedow. Wszystkie prace poswiecone rytualom podkreslaja gleboki zwiazek
wiary i cielesnosci.
Czy wiara, ktora nie porusza, moze byc szczera? - glosil w slynnym wierszu Racine3. Na
poziomie najbardziej pierwotnym, lecz aktualnym takze w naszych czasach, tatuaz stanowi
rytualny znak grupowego lub osobistego przeznaczenia.
Teraz mozemy zaproponowac przekrojowa definicje rytualu: jest to skodyfikowany system
praktyk, posiadajacy w okreslonym miejscu i czasie subiektywne znaczenie i symboliczna
wartosc dla swych uczestnikow i swiadkow, implikujacy aktywizacje ciala i posiadajacy
zwiazek z sacrum. Nalezy zaznaczyc, ze powyzsza definicja wyklucza pospolite uzycie
4
terminu jako nazwy rutynowego dzialania (rytualizm) oraz nie obejmuje rytualizacji u
zwierzat wymykajacej sie implikacjom sakralnym.
4. Rola rytualow.
Nie mozna ograniczyc sie tylko do aspektow rytualow, ktore daja sie obserwowac, jak:
powtarzalnosc, ciaglosc, zmiennosc kulturowa, lokalna. Wazne jest, zeby okreslic ich funkcje
i znaczenie w powiazaniu z atmosfera powstajaca w grupie podczas trwania rytualu oraz z
osobistymi przezyciami uczestnikow, a wiec z caloksztaltem sytuacji, uczuc, wyobrazen,
ktore rytual wyraza, reguluje, ze wszystkimi procesami psychospolecznymi, bez wzgledu na
dyscypline nauki, do ktorej odwoluje sie badacz.
Poza celami wyraznie okreslonymi - takimi jak opieka boska, plodnosc, intronizacja, nastroj
biesiadny, itd. - mozna przypisac rytualom trzy wazne funkcje, scisle powiazane i
niejednakowo pojmowane przez grupy oraz jednostki, ktorych dotycza:
Funkcja panowania nad zmiennoscia i strachem. Zachowania rytualne wyrazaja i uwalniaja
ludzki strach przed cialem i swiatem, ich przemijaniem i unicestwieniem - liczne archaiczne
rytualy wyklinajace i blagalne pozwalaja na ukierunkowanie silnych emocji (nienawisc,
strach, zal, nadzieja). Ta funkcja jest szczegolnie wyrazna w obrzedach zalobnych, obecnych
we wszzystkich spoleczenstwach, a takze podczas uroczystosci inicjacji lub pielegnacji ciala.
Liczne praktyki wyrazaja symboliczne panowanie nad przestrzenia i czasem, zmniejszajac ich
nieuchronnosc i zmiennosc w oczach uczestnikow. Naleza do nich przede wszystkim
zwyczaje poswiecania wybranego miejsca za pomoca symbolicznych znakow i gestow
(wszystkie rytualy majace na celu ograniczenie przestrzeni) lub swiecenia por roku (rytualy
sezonowe) czy okresow zycia (obrzedy przejscia).
Funkcja obcowania z nadprzyrodzonymi lub z pewnymi tajemnymi i idealnymi formami i
wartosciami. Jest bezposrednio zwiazana z poprzednia, gdyz dazy do zjednania mocy, ktore
nam sie wymykaja: bostw, dobroczynnych lub zlych duchow, przypadkowych idealow. W
obliczu tego, co nie jest technicznie dostepne i mozliwe do kontrolowania, czlowiek ucieka
sie do zabiegow symbolicznych: gestow, znakow, przedmiotow, ktorym przypisuje pewna
skutecznosc. Takie jest znaczenie modlitw, zaklec czy najpospolitszych przesadow.
Odniesienie do sacrum istnieje w rytualach laickich pod postacia wartosci i idealow, ktorym
sklada sie ofiary, oddaje czesc. Jest to szczegolnie widoczne w przypadku przemowien na
kongresach politycznych lub z okazji swiat upamietniajacych jakies wydarzenia.
Funkcja komunikacyjna i regulacyjna realizowana poprzez poswiadczenie i wzmocnienie
wiezi spolecznej. Ta funkcja jest z pewnoscia mniej uswiadomiona od poprzednich, lecz
wyrazna dla kazdego obserwatora: kazda spolecznosc (duza lub ograniczona), kazda grupa
majaca poczucie tozsamosci (wyrazajace sie czestym uzyciem zaimka my) dowodzi potrzeby
podtrzymania, umocnienia przekonan i uczuc tworzacych jej jednosc. Ten rodzaj odnowy
moralnej, zeby uzyc wyrazenia Durkheima, moze zaistniec tylko dzieki spotkaniom,
zgromadzeniom, gdzie jednostki potwierdzaja wspolne wartosci. Dotyczy to wszystkich swiat
religijnych lub swieckich, rytualow masowych (manifestacje, igrzyska, mecze, itd.), a nawet
pewnych zachowan codziennych (formy grzecznosci, troska o stroj, wizyty...).
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]