aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Wybór poezji, oprac. J. Kwiatkowski.

WSTĘP

Pełne imię pisarki to: Maria Janina z Kossaków Bzowska Pawlikowska- Jasnorzewska (1891 1945)-. Była córką znanego malarza Wojciecha Kossaka, miała starszą siostrę Magdę pisarkę, która tworzyła pod pseudonimem Magdalena Samozwaniec. Jej dom zawsze pełen był literatów, malarzy i osób parających się podobnymi zawodami. Cała jej rodzina była uzdolniona, sama Maria nigdy nie skończyła żadnej szkoły, sama studiowała- z doskonałym skutkiem, poza pisarstwem pasjonowało ją malarstwo. Wychodziła za mąż trzykrotnie:

ª     W 1915 r. za Władysława Bzowskiego, który był oficerem austriackim, tuż po wojnie poetka uzyskała unieważnienie ślubu.

ª     W 1919r. za Jana Gwalberta Pawlikowskiego, był poetą, taternikiem, sportsmenem, jego ojciec był badaczem Króla Ducha. Związek ten został unieważniony w roku 1929

ª     W latach trzydziestych wyszła za mąż za Stefana Jasnorzewskiego, oficera lotnictwa. Wytrwała w tym związku do końca.

Wiele podróżowała i oczywiście poznawała wielu mężczyzn, w Paryżu związała się z Sarmento de Beires, rozstanie z nim bardzo przeżyła.

Przez cała epokę poetka pozostawała w ścisłych kontaktach ze środowiskiem literackim. Znała wielu poetów z grupy Skamandra, Stanisława Witkiewicza, z którym napisała zaginioną sztukę Koniec Świata.

Wielu pamiętnikarzy owej epoki zauważa niezwykły czar Marii. Najdoskonalszym dziełem, poświęconym tej niezwykłej poetce jest książka jej przyjaciółki i siostry, Magdaleny Samozwaniec: Maria i Magdalena.

Wiersze poetka pisała od dzieciństwa, w roku 1912 miała sporą część tomiku Niewolnica. Zadebiutowała tomikiem wierszy dopiero w roku 1922, w dwudziestoleciu wydała w sumie 13 zbiorków poezji.  Równocześnie z liryką powstają dramaty Pawlikowskiej, większość z nich doczekała się wystawienia. Były jednak mniej cenione niż jej twórczość literacka. Głównymi tematami to walka o równouprawnienie, problem, starości. Najciekawsze sztuki to Kochanek Sybilli Thompson 1926, Baba- Dziwo 1938, dramaty metaforyczne, rządzące się prawami poetyki huxleyowskiej, nie dziwi wiec gdy w pierwszej sztuce staruszka odzyskuje młodość.

Niemożność wystawiania sztuk ze względu na cenzurę przekonał poetkę do opuszczenia kraju, z którego wyjechała w 1939, ten rok stanowi przełom w życiu poetki z Francji ewakuowano ją do Anglii. Trochę pisała wydała dwa tomiki, ale miała poczucie kataklizmu. Nieuleczalnie chora zmarła w szpitalu w Manchester 9 lipca 1945 roku. 

Twórczość poetki wyraża dwie rewolucje jakie dokonały się w życiu i świadomości warstwy wzorcowej- inteligenckiej:

ª     Rewolucja obyczajowa,

ª     Rewolucja poetycka.

Pierwsza wojna światowa, rewolucja październikowa, rewolucje w innych krajach, zmieniły granice, model ustrojowy, i kompleks klasowy centralnej Europy, był to krok naprzód w kierunku obyczajowej demokracji. Przedwojenne mity, obyczaje, odeszły w niepamięć, poprzednia epoka wydała się nagle- śmieszna. W Polsce ten czas oznaczał jeszcze coś więcej mianowicie odzyskanie niepodległości. Nadeszła nowa epoka.

W epoce pojawiła się nowa kobieta. W 1919 roku otrzymała prawo do głosowania, nauki na wszystkich uczelniach, zdobywania kwalifikacji zawodowych. Emancypacja kobiet stała się czymś powszechnym, normalnym.

Przemianom w dziedzinie obyczaju towarzyszyła przemiana w sferze erotycznej, która to głosiła swobodę i bunt przeciwko kanonom. Wszystkie te zmiany pociągnęły za sobą udział kobiety w nowej kulturze, również literackiej.

Na uznanie zaczęły zasługiwać „zwykłe”, „normalne” kobiety, a nie tylko te „wybitne”. W literaturze dwudziestolecia kobieta zajęła najważniejsze miejsce, była tematem powieści, przedmiotem analizy psychologicznej, bohaterką romansu, oraz wreszcie – autorką. Z kobiet tworzących prozę warto wymienić : Dąbrowską, Kuncewiczową, Nałkowską, Boguszewską. W poezji wybitnych autorek jest mniej, warto wspomnieć o: najsławniejszej Kazimierze Iłłakowiczównej, krąg jej tematów jest jednak odmienny od omawianego. Jedyną w zasadzie poetką- kobietą poruszającą tematykę kobiety jest: Maria Pawlikowska- Jasnorzewska.

Tematyka miłosna wierszy nie była niczym nowym, również erotyczna tematyka nie budziła zdziwienia. Co zatem było tak niezwykłego w poezji Marii ? To mianowicie w jaki sposób o tym pisała, nie egzaltowanie lecz dyskretnie, prezentowała rzeczywistość, realność, wplatała kolokwializmy, oszczędnie używała języka.

Rewolucja jaka miała miejsce w owej epoce walczyła z pruderią, zakłamaniem, fałszywym wstydem, znalazło to swoje odzwierciedlenie nie tylko na ulicach, ale również w wierszach. Nie podejmowana problematyka była sprawą pierwszorzędną w twórczości Pawlikowskiej, lecz podmiot liryczny. Bohaterki tych wierszy, były właśnie naturalne, szczere w swej erotyce, niezbędny był zatem zwrot ku codzienności, wplatając również język codzienny, kolokwialny. Pawlikowska nobilituje wszelkie realia uważane dotąd za „niepoetyckie”, występuje tu „listonosz”, „węglarz”, „pas ratunkowy”. Często stają się głównym tematem wiersza, kiedy indziej są zaledwie pretekstem do metafizycznych refleksji. Doprawdy nie wiadomo jaki codzienny przedmiot stanie się paralelą ludzkich losów np. wiersz „Czas krawiec kulawy” gdzie kupowanie materiału na sukienkę ukazuje sens życia człowieka.

Innowacyjność poezji Pawlikowskiej polegała nie tylko na wprowadzeniu potocznego słownictwa, ale również potocznej składni, „utartych” powiedzeń, obiegowych zwrotów. Pawlikowska pisała po prostu tak jak się mówi na co dzień.

Po wojnie pojawiło się wiele prądów: futuryści, ekspresjoniści, ale najbliżej była Pawlikowska z rewolucjonistami umiarkowanymi- Skamandrytami. Istnieje kilka przyczyn owej zbieżności po pierwsze zatem byli jej najbliżsi jako grupa towarzysko- literacka. Znała skamandrytów osobiście, wzajemnie pisywali o sobie artykułu, czy dedykowali sobie wiersze np. Lechoń, Tuwim. Współpracowała z takimi pismami jak „Skamander”, „Wiadomości literacie”, obie czasopisma patronowały skamandrytom.

Ciężko jest dzisiaj odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie o poetykę Skamandrów, problem zaczyna się już w samym stwierdzeniu, że taka poetyka naprawdę istnieje. Do dzisiaj badacze spierają się o jej istnienie i „nieistnienie”, pomimo tego nie ulega wątpliwością, że istnieją pewne zbieżności poetyckie zachodzące między utworami pięciu poetów skamandryckiego kanonu (Tuwim, Iwaszkiewicz, Lechoń, Słonimski, Wierzyński). Mniej liczne zbieżności łączą również Pawlikowską z tą piątką, zwłaszcza z początkową twórczością Skamandrów tj. 1920-1930.

·               Pawlikowska podobnie jak Skamandryci czerpała inspiracje w swojej twórczości z osiągnięć Leopolda Staffa.

·               Jak wszyscy ona również ulegała pewnym modom, na ulubionych poetów, na konkretne cykle wierszy, na formy „melodyjne”.

·               Podobieństwo dotyczyło również sięgania po tematy dotąd wstydliwe, używania języka potocznego.

·               Zbieżność obejmowała również: konkretność i sensualizm, w poezji Pawlikowskiej i Skamandrów zachodzi proces deidealizacji świata.

·               Jest to poezja rzeczy, a nie tak jak w poprzedniej epoce poezja pojęć, poezja konkretnych zjawisk, a nie abstrakcyjnych kategorii. Ważną rolę odgrywa tu wrażliwość zmysłowa, którą poetka doskonale opanowała.

·               Co ciekawe w przeciwieństwie do pojawiających się grup awangardowych Skamandrzy używali jako środka wyrazu stylizatorstwa- „Rozumianego jako rodzaj poezji, w którym świadomie zostaje pojęta i twórczo kształcona jakaś miniona, odległa w czasie konwencja poetycka”. Pawlikowska również stosowała tę metodę.

·               Różnice między tą grupą, a poetką można dostrzec w atmosferze w jakiej utrzymywane wiersze. U skamandrów jest to atmosfera przesytu, nudy, rezygnacji, „sentymentalnego przyjemnego smuteczku”. Pawlikowski świat pozbawiony jest zupełnie owej nudy, pełen jest napięcia, przeżyć, których brak bechterom Skamandrów.

·               Najmniej u poetki tematów „ucieczek”- np. mit prowincji.

·               Jej egzotyka ma również inny charakter: to tęsknota za spotęgowanym zintensyfikowanym życiem.

Różnice te wynikają głównie ze światopoglądu poetki, którego niektóre elementy określić można jako nietzscheańskie, z czasem się pogłębiły i uchroniły poetkę od poczucia schyłkowości.

Z czasem poetka zaczęła się oddalać od Skamandrów, a zbliżać ku awangardzie, powodem jest złagodnienie rewolucjonizmu ich poezji. Łączyło Pawlikowską z Awangardą wszystko to co dzieliło ją od Skamandrów- antysentymentalizm, dyskrecja, zwięzłość. Z czasem podobieństw przybyło:

·         Zbieżność wersyfikacyjna;

·         Metaforyka oparta na grze znaczeń;

·         Poetyka niedomówień, niedopowiedzeń.

Obca jednak pozostał jej

·         Awangardowy technicyzm;

·         Stylistyczna maniera;

·         Dominacja poetyki  w wierszach nad poezją.

Można śmiało powiedzieć, że poezja Pawlikowskiej należała do najbardziej oryginalnych zjawisk owego czasu, trudno zatem byłoby przyporządkować ją od początku do końca jednemu z nurtów.

Możemy wyróżnić trzy okresy w rozwoju twórczości poetki:

1.      1922- 27- rozpoczyna się datą debiutu, data końca i początku kolejnej fazy jest umowna i poddawana wielu dyskusjom. Wybrana dlatego że w 27 roku wydany został tom pt. Wachlarz, który zawiera przedruki wierszy z tomów poprzednich, jedyny tomik mający charakter „wyboru wierszy”. Jest wiec ten tomik jak gdyby zamknięciem pewnego rozdziału dotychczasowej twórczości.

2.      1928- 39- w roku zaczynającym ten okres poetka wydała tomiki Cisza leśna i Paryż zauważamy tutaj dużą odmienność zarówno tematyczną jak i wersyfikacyjną w stosunku do poprzednich utworów.

3.      1939-45-ostatani okres rozpoczyna się wybuchem wojny, oznacza koniec wolności i koniec pewnych motywów, nastrojów w twórczości poetki, okres ten kończy jej śmierć.

Trzy terminy określają ten okres: hedonizm, sensualizm, wirtuozeria formalna. Radość z odzyskanej niepodległości, poezja witalizmu, entuzjastyczna pochwała życia, w takich nastrojach trwało społeczeństwo polskie, w takim też nastroju utrzymane są debiutanckie tomiki wierszy Pawlikowskiej Niebieskie migdały (22), oraz Różowa magia (24). W tomach bohaterką jest młoda upojona życiem, zakochana świadoma swojego wdzięku kobieta. W tym okresie Pawlikowska przeżywa miłość do swojego pierwszego męża Jana Pawlikowskiego.

W wymienionych dwóch pierwszych tomikach poezji Maria prezentuje przewagę przeżyć sensualnych nad intelektualnymi, hedonistyczny amoralizm, ale również tzw. Wirtuozerię formalna- rozumiana tutaj dwojako, po pierwsze jako wyraz „ pewnej niewspółmierności między tematycznego tworzywa a świetnością poetyckiego efektu” Stało się to celem krytyki wielu twórców zwłaszcza starszych. W Niebieskich migdałach zauważyć możemy jednak niezwykłą zdolność poetki do swobodnego posługiwania się wszelkimi konwencjami poetyckimi, to drugie pojmowanie wirtuozerii formalnej.

Zbiór ten powstał przed związaniem się poetki z grupą Skamandrytów, w porównaniu z późniejszymi tomikami ten zawiera najśmielsze akcenty nowatorskie, eksperymentatorskie. Możemy tutaj zauważyć zarówno pozostałości epoki poprzedniej:

·         Ludowe ballady stylizowane, Historia o czarownicach;

·         Groteska balladowa typu leśmianowskiego, Historia o Kowalach;

·         Groteska makabryczna, bliskiej technice snu, Ślub;

Oraz wiersze zdecydowanie eksperymentatorskie najważniejsze to:

·         Oknem wyglądało i Melodia;

W owych wierszach nowatorskie jest: niedookreśloność podmiotu w pierwszym wiemy zaledwie, że jest rodzaju nijakiego, w Melodii nie wiemy nawet tego. Widzimy tutaj próbę uchwycenia tego co nie wyrażalne, ze świadomością, że słowa są niewystarczające. Uchwycenie nastroju związanego z wrażeniem jakie wywołuje muzyka, wydaje się prawie nie możliwe, a jednak poetka podejmuje to wyzwanie.

Niewystarczalność słów skłania poetkę do hołubienia jednego z wrażeń, które urasta w jej poezji do roli jednego z głównych motywów tematycznych, mam tu na myśli- Kolorystykę. Polega to na niezwykle silnym eksponowaniu koloru, dzięki czemu poetka uzyskuje dowolnie wybrany nastrój np. w Barwach, Świt, Zachód słońca na zamku, zgłasza w tomach Niebieskie migdały i Różowa magia.

Fascynacja barwą wskazuje oczywiście na pokrewieństwo poezji z malarstwem, wynika to głownie z jej zdolności w tym kierunku oraz jej znajomościach w kręgu nowej awangardowej sztuki. Najwięcej związków zdaje się ją łączyć z dwoma kierunkami impresjonizmem i formizmem. Impresjonizm w jej poezji objawia się w traktowaniu koloru jako funkcji światła np. „ fioletowy cień drzewa”, jak iście Montowskie „roztopienie bryły w świetle”.

Formizm był całkiem nowym kierunkiem, który dopiero się kształtował, wpływu tego malarstwa doszukać możemy się u Pawlikowskiej w :

·         Dawaniu przez poetkę prymaty kolorystycznej kompozycji wiersza i kolorystycznym określeniom przed warstwą właściwych znaczeń np. „spod ziemi barwa żółta wykwitła”,

·         Zainteresowaniu geometrycznym uproszczeniem, ekspresyjną deformacją np. „Jabłko z modrym konturem, kwadratowo krzywe”,

·         Dążeniu ku bezprzedmiotowość, np. w opisie abstrakcyjnego dzieła sztuki.

·         Formiści podkreślali  rolę czynników pobudzających (formalnych), umniejszali rolę czynników semantycznych ( treściowych). Ten pogląd Pawlikowska wyraża swoją wirtuozerią formalną- dysproporcja między błahostką tworzywa a efektem poetyckim.

Drugi ze wspomnianych już zbiorków Różowa magia jest najbardziej skamandryckim ze wszystkich wydanych tomików. Świadczą o tym:

·         Połączenia tendencji stylizatorskich z tematyką kulturową i egzotyczną;

·         Prozaizacja języka, ucodziennienie realiów;

·         Przedstawienie swojej bohaterki jak w jak najbardziej naturalny sposób.

Co ciekawe najważniejsze w tym tomie jest specyficzny rodzaj antypowagi, humor jest tu skomplikowany mieści się bowiem w sferze tzw. Aprosdokezy- „kategorii estetycznej, której oddziaływanie polega na operowaniu niespodzianką”. Widzenie świata w wierszach jest żartobliwe i groteskowe np. Ptak, czy inny wiersz Ptaszek. Żartobliwość w jej wierszach polega na pomniejszaniu pewnych stałych dotąd wartości, aż po ich kompromitację np. Szarotka- kompromitacja Pana Boga.

„Świat wczesnych wierszy Pawlikowskiej to oszałamiający pięknem, intensywnością, bogactwem form świat zjawisk, które – nic nie znaczą”. Istnieje tylko jedna wartość, która może nadać sens temu światu- Miłość. We wczesnych erotykach ukazywana jako kategoria religii np. Modlitwa.  W niektórych zaś erotyzm graniczy z mistycyzmem np. Zanurz mnie w niego.

„Pocałunki” to kolejny tomik poezji, w przeciwieństwie do poprzednich zaskakuje formalną ascezą- prostota wersyfikacji, zubożenie i stonowanie kolorystyki, monotonia tematów....