aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
Marcin Zajenkowski
Emocje i procesy poznawcze jako przykład
elementarnych przedmiotów psychicznych
1. Inteligencja i osobowość – ujęcie psychologiczne
„Inteligencja” i „osobowość” są jednymi z podstawowych terminów psycho
logicznych. Zdołały ugruntować już swój status zarówno w języku nauko
wym, jak i potocznym. Jednakże nie sposób wskazać ich jednoznacznych
definicji, gdyż psychologowie mieli różne spojrzenia na te dwie sfery.
W literaturze spotykamy wiele odmiennych ujęć inteligencji. Najpopu
larniejsze koncepcje różnicowe omawia m.in. Edward Nęcka (2003). W ni
niejszych rozważaniach jednkaże będzie nas interesowało przede wszystkim
podejście poznawcze do inteligencji, dlatego że zajmować się będziemy ogól
nym funkcjonowaniem poznawczym człowieka. W tym podejściu bada się
różne procesy poznawcze odpowiedzialne za wydajność podczas rozwiązy
wania zadań (Nęcka, 2003). Założenie jest tu takie, iż bardziej inteligentne
osoby będą lepiej funkcjonowały w zakresie elementarnych procesów po
znawczych takich jak uwaga, pamięć, uczenie się itp. To one przecież są
ostatecznie odpowiedzialne za wynik działania intelektualnego.
Z drugiej zaś strony, możemy się też spotkać z twierdzeniem, że inteligen
cja to zdolność do adaptacji do nowych warunków (zob. Strelau (1997)) itp.
Poniżej przedstawiamy definicję zaproponowaną przez Jana Strelaua (1997).
Wydaje się, że jest ona atrakcyjna z dwóch względów. Po pierwsze – ma
postać definicji normalnej, konotacyjnej, czego nie spotyka się w większości
prac na ten temat. Po drugie – łączy w całość kilka ujęć tego zagadnienia.
Strelau pisze:
„Inteligencja jest to konstrukt teoretyczny, opisujący wewnętrzną zdol
ność człowieka do adaptacji do środowiska za pomocą efektywności
specyficznie ludzkich procesów poznawczych.” (Strelau, 1997)
Kontrowersje w definicji Strelaua budzić może zawężenie inteligencji do
spe
cyficznie ludzkich
procesów poznawczych. Przede wszystkim trudno jest wy
różnić, które procesy poznawcze są specyficznie ludzkie. Powszechnie przyję
ło się uważać, iż np. zdolność uczenia się i pamięci dzieli z nami większość
zwierząt (nawet tak proste jak np. robaki płaskie – zob. Matysiak (2000)).
178
Emocje i procesy poznawcze jako przykład. . .
Tym, co odróżnia człowieka od innych gatunków, ma być natomiast zdol
ność myślenia abstrakcyjnego. Jednakże niektórzy psychologowie wskazują
na pewne eksperymenty przeprowadzane na małpach, sugerujące, jakoby
i one posiadały ową zdolność
1
.
Spróbujmy zatem przyjąć bardziej ogólną definicję inteligencji ludzkiej:
D
EFINICJA
Inteligencja
jest to konstrukt teoretyczny, opisujący zdolność czło
wieka do adaptacji do środowiska za pomocą efektywności w procesach
poznawczych.
Osobowość jest równie trudna do scharakteryzowania. Teorii osobowości
powstało bardzo dużo. W wielu przypadkach nie sposób ich oddzielić od
całościowej wizji człowieka, czyli tzw. koncepcji psychologicznych człowieka
(Łukaszewski, 2000). Poniżej będziemy rozumieli osobowość jako konstrukt
opisujący nasze typowe (względnie stałe) stany afektywne, czyli ustosun
kowania do zjawisk, występujące w określonych sytuacjach, przy działaniu
określonych bodźców
2
.
Coraz częściej psychologowie wskazują na nieadekwatność obu pojęć.
Chodzi o to, że nie są one rozłączne. Wskazany wyżej aspekt osobowości
bardzo często przejawia się także w sferze poznawczej. Okazuje się, że prak
tycznie nie istnieje coś takiego jak czysta inteligencja. Ludzie preferują pewne
sposoby funkcjonowania intelektualnego bardziej niż inne. W czynnościach
poznawczych bardzo dużą rolę odgrywa nastawienie, motywacja, nastrój –
co może mieć podstawy w strukturze osobowościowej jednostki.
2. Próby łączenia
2.1. Przesłanki
W ostatnich latach dokonano wielu badań na temat związków procesów
emocjonalnych z procesami poznawczymi. Badacze wykazują, że często emo
cjonalne nastawienie do jakiegoś przedmiotu sprawia, iż spostrzegamy go
lub myślimy o nim w sposób nieadekwatny. Na pierwszy plan wysuwają
się tu badania Roberta Zajonca, które ukazują, jak emocje mogą wpływać na
nasze sądy i jak mogą rządzić naszymi procesami poznawczymi (Murphy
Zajonc, 1994). Otóż Zajonc w swoich eksperymentach wyświetlał osobom
badanym chińskie ideogramy, które poprzedzał bodźcami suboptymalnymi,
tj. nieuchwytnymi dla świadomości. Okazało się, że uczestnicy badania pre
ferowali ideogramy poprzedzone obrazem twarzy wyrażającym pozytywną
emocję.
1
Przykłady takich badań można znaleźć w (Sadowski Chmurzyński, 1989). Jednakże, jak
sugerują autorzy, wyniki eksperymentów są niejednoznaczne i nie można wyciągnąć z nich
przekonujących wniosków.
2
Takie rozumienie osobowości jest zbieżne z tym, co przyjmują psychologowie piszący
o relacjach inteligencja osobowość (np. Nęcka, 2003, rozdział 6).
Marcin Zajenkowski
179
Inną ilustracją mogą być rozważania G. Bowera, który opisywał wpływ
emocji i nastroju na procesy pamięciowe (Doliński, 2000). Na podstawie wy
ników swoich eksperymentów postawił tezę, że nastrój przeżywany w da
nym momencie wpływa na rodzaj przypominanych treści (jeżeli jesteśmy
w pozytywnym lub negatywnym nastroju, to aktywizujemy odpowiednio
– pozytywnie lub negatywnie nacechowany materiał pamięciowy). Bower
nazwał to zjawisko zasadą zgodności poznania z nastrojem.
Klasycznym przykładem, pokazującym zależność między racjonalnymi
sądami o świecie a ich zabarwieniem emocjonalnym, są opisane przez Freuda
mechanizmy obrony ego (np. racjonalizacja, projekcja, identyfikacja), a także
zjawiska znane z psychologii społecznej takie jak: stereotypy, uprzedzenia,
dogmatyzm poznawczy. Wszystkie te fenomeny psychiczne definiuje się jako
tendencyjne przetwarzanie informacji na temat Ja lub innych ludzi ze wzglę
du na znak emocji (Aronson, 2000).
Niektórzy psychologowie twierdzą, że związki emocji i poznania zacho
dzą chronologicznie odwrotnie wobec tego, co powiedziano powyżej. To zna
czy, że ocena poznawcza poprzedza emocję i modeluje jej jakość. W modelu
Richarda Lazarusa emocja powstaje po dokonaniu przez człowieka pewnego
zabiegu poznawczego. Otóż musi on dokonać najpierw oceny poznawczej
sytuacji, w jakiej się znalazł. Ocena poznawcza to rozpoznanie, czy dany
stan rzeczy jest istotny dla osobistych celów i interesów człowieka (Lazarus,
1999). Posługiwanie się kategorią celu, a nie popędu, sprawia, że wstępna
orientacja w sytuacji ma charakter czysto poznawczy. Lazarus wyróżnił dwie
składowe całego procesu oceny poznawczej (za Doliński, 2000). Ocena pier
wotna jest procesem determinującym to, czy emocja się pojawi, a jeśli tak,
to jaka będzie jej walencja. Emocja może się pojawić wyłącznie wtedy, gdy
dane zdarzenie ma związek z celami człowieka. Jeżeli podmiot stwierdził,
że tak jest, to odpowiada sobie następnie na pytanie, czy zwiększa ono, czy
też zmniejsza szanse realizacji owych celów. W pierwszym wypadku ma
miejsce emocja pozytywna, w drugim – emocja negatywna. Ocena wtórna
to rozważenie, w jaki sposób można się uporać z sytuacją, a także z prze
żywanymi aktualnie emocjonalnymi jej konsekwencjami. Wynik tej wtórnej
oceny determinuje jaka konkretna emocja się pojawi. Wedle Lazarusa, ocena
poznawcza jest warunkiem koniecznym i wystarczającym emocji.
Na poparcie swoich wywodów Lazarus przytacza szereg eksperymentów.
W jednym z nich osobom badanym pokazywano dość szokujący film, nakrę
cony w australijskim plemieniu aborygenów Arunta. Prezentował on wyraź
nie bolesną, dokonywaną bez znieczulenia, operację na genitaliach. Badania
pilotażowe wykazały, że oglądanie filmu rodzi u widzów zdecydowanie nie
przyjemne uczucia. We właściwym eksperymencie wspomnianym obrazom
towarzyszył zróżnicowany komentarz lektora. W jednym z warunków ekspe
rymentalnych podkreślano antropologiczny charakter filmu. W beznamiętny
sposób mówiono o zwyczajach plemienia. W innych warunkach lektor baga
telizował ból odczuwany przez osobę poddaną operacji, podkreślając radosny
nastrój pozostałych członków plemienia. Ostatnia grupa słuchała o tym, że
180
Emocje i procesy poznawcze jako przykład. . .
operowany doznaje silnego bólu. Dokonano pomiaru stresu. Okazało się,
że w dwóch pierwszych grupach był on istotnie mniejszy niż w ostatniej.
W powyższy sposób, związki emocji z poznaniem, ujmowali także inni
myśliciele (Schachter i Singer, Beck). Ciekawa wydaje się koncepcja B. Weine
ra (zob. Doliński, 2000). Badał on emocje w warunkach społecznych. Widok
człowieka leżącego na chodniku budzić może tak różne emocje jak: złość, od
raza czy współczucie. Zdaniem Weinera istotne jest tu określenie przyczyn,
w jakich znalazł się wspomniany człowiek. Jeżeli przyczyny kłopotów innej
osoby odbierane są jako pozostające pod jej osobistą kontrolą (np. „upił się”),
wówczas przechodzień odczuwać będzie emocje gniewu lub złości. Prawdo
podobnie zahamuje to przyjście z pomocą. Jeżeli natomiast te kłopoty po
traktowane zostaną jako niezależne od woli owego nieszczęśnika (np. „dostał
ataku serca”, „pobili go”), należy się spodziewać u przechodniów odczucia
litości lub współczucia. Ostatecznie więc, wzbudzona emocja jest całkowicie
uzależniona od interpretacji danej sytuacji.
Powyższe rozważania jednoznacznie prowadzą do uznania, że procesy
emocjonalne i procesy poznawcze wpływają na siebie wzajemnie
3
. Tak więc,
wynik w teście inteligencji może nie odpowiadać poziomowi inteligencji.
Może on być uzależniony od naszego aktualnego nastroju, od naszej stałej
niechęci do testów, czy też w ogóle – złego stosunku do myślenia i wysiłku
intelektualnego. Willem Hoftsee dokonuje ciekawej obserwacji historycznej
na temat inteligencji i osobowości (Hofstee, 2001). Otóż zdarzyło się tak
w psychologii, że inteligencję i osobowość rozróżniano na podstawie me
tod ich pomiaru. Tak więc Cronbach (za Hofstee 2001) oddziela te sfery ze
względu na to, że inteligencję mierzy się maksymalnym wykonaniem zadań
w teście, natomiast kwestionariusze osobowości kategoryzują ludzi w od
niesieniu do typowych zachowań. Hoftsee zastanawia się nad odwróceniem
tych utartych schematów. Przyjrzyjmy się zatem, co znaczyłoby powiedzenie:
przeciętna inteligencja (
typical intelligence
) i maksymalna osobowość (
maxi
mal personality
). Ludzie, w codziennych sytuacjach życiowych, nie ujawniają
swoich pełnych zdolności intelektualnych. Zazwyczaj przejawiają swoją in
teligencję tylko na tyle, na ile to jest potrzebne. O wielkości zaangażowania
umysłowego decyduje szereg czynników różnych od inteligencji. Tak więc –
na nasze funkcjonowanie intelektualne wpływają zmienne temperamentalne,
społeczne, nastawienie i nastrój. Hoftsee pisze, że być może lepszym predyk
torem sukcesów życiowych jest właśnie przeciętna inteligencja, a nie iloraz
inteligencji. W życiu bardziej liczy się bowiem nasz stosunek do procesów
intelektualnych, niż rzeczywisty poziom inteligencji.
Maksymalna osobowość to skłonność danej osoby do zachowań niety
powych. Kwestionariusze osobowości są tak konstruowane, aby sprawdzić,
jak ludzie zazwyczaj reagują na pewne bodźce. Nie bierze się tu pod uwagę
tendencji do zachowań aspołecznych np. do neurotyzmu. Osoba może jednak
nie przejawiać tych cech (lub przejawiać je rzadko) ze względu na ogranicze
3
Wniosek ten nasuwa się niezależnie od sporu o pierwszeństwo afektu i poznania.
Marcin Zajenkowski
181
nia społeczne. Tak więc tradycyjny pomiar psychometryczny dotyczy tylko
części osobowości.
2.2. Przykłady
Dane o wzajemnym oddziaływaniu na siebie procesów intelektualnych i afek
tywnych, skłoniły wielu teoretyków do budowania koncepcji, mających na
celu wyrugowanie nieadekwatności dawnych pojęć inteligencji i osobowości.
W związku z tym, zaczęły powstawać różne teorie integrujące te dwie sfery.
Poniżej przyjrzymy się kilku z nim.
Style poznawcze
. Anna Matczak definiuje styl poznawczy jako „prefero
wany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym
potrzebom jednostki” (Matczak, 2000). Są one traktowane jako przejaw funk
cjonowania osobowości w sferze poznawczej. Spróbujmy opisać to zjawisko
na przykładzie wybranych stylów poznawczych. Tak więc, możemy różnico
wać ludzi na przykład na podstawie opozycji refleksyjność – impulsywność.
Drugi człon tego przeciwstawienia charakteryzuje się tendencją do szybkie
go udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów. Osoby refleksyjne zaś
cechuje długie namyślanie się i popełnianie niewielu błędów. Obok tych wy
miarów Matczak, jako istotne, przytacza jeszcze: zależność od pola – nieza
leżność od pola, abstrakcyjność – konkretność.
Style myślenia
. Zostały sformułowane przez Roberta Sternberga i scharak
teryzowane jako „preferowane sposoby myślenia, decydujące o tym, jak jed
nostka dysponuje posiadanymi zasobami poznawczymi.” (za Matczak, 2000).
Sternberg posłużył się analogią podobną do tej, jaką zawarł Platon w
Pań
stwie
, a mianowicie style myślenia porównuje z typami rządów politycznych.
Mamy więc monarchię, hierarchię, oligarchię i anarchię, które odpowiadają
strategiom rozkładania posiadanych zasobów poznawczych na realizację róż
nych zadań. Innym aspektem funkcjonowania intelektualnego jest samokiero
wanie, gdzie Sternberg, znów przez analogię do polityki, rozróżnia władze
ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Można je przełożyć jako odpo
wiednio: ustalanie zasad, realizacja działań, ocena. Ludzie różnią się tym,
która funkcja jest u nich dominująca.
Cechy z pogranicza inteligencji i osobowości
. John Mayer w swoich wywo
dach twierdzi, że trudno jest znaleźć ostrą granicę pomiędzy właściwościami
intelektualnymi, a osobowościowymi (za Kossowska, Kozak, Szymura 1996).
Wedle niego, istnieje pewien obszar zwany „szarą strefą”, który zawiera ce
chy nie dające się zaliczyć ani do inteligencji, ani do osobowości, ponieważ
posiadają one znamiona obu. Proponujemy tu następującą definicję.
Cechy
z pogranicza inteligencji i osobowości
to indywidualny sposób przeżywania do
świadczeń intelektualnych, to jest specyficzny styl ustosunkowań emocjonal
no – motywacyjnych do procesów poznawczych
4
. Mayer i jego współpracow
4
Przytoczona definicja pochodzi od nas. Ani w tekście Mayera, ani w polskim artykule,
omawiającym koncepcję cech z pogranicza inteligencji i osobowości nie można znaleźć ścisłej
definicji.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]