aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
Maria Dąbrowska Noce i dnie

, , , ,

Plan opracowania

1.      Nurt realizmu psychologicznego   w prozie Dwudziestolecia Międzywojennego

2.      Noce i dnie - czas powstania utworu, zakres treściowy

3.      Charakterystyka środowisk i postaci utworu

4.      Problematyka utworu

5.      Forma narracyjna utworu

1. Nurt realizmu psychologicznego w prozie Dwudziestolecia Międzywojennego

Wśród licznych kierunków prozy Dwudziestolecia, nacechowanych poszukiwaniem i realizacją licznych zadań estetycznych i formalnych, ważne miejsce zajmowały nurty ekspresjonizujące; zamiłowanie do subiektywizacji świata przedstawionego, odwoływanie się do niezwykłości w sferze psychiki bohaterów i indywidualizacja języka.

Przeciwieństwem tego nurtu jest realizm psychologiczny. Reprezentują go pisarze dążący do przedstawienia świata rzeczywistego, a obraz psychiki bohaterów dotyczy ludzi i przeżyć ujętych z perspektywy codzienności.

Język, jakim ci pisarze prezentują swe utwory, skłania się ku mowie potocznej, dalekiej od maniery języka młodopolskiego i poszukiwań formalnych ekspresjonizmu.

Cechą dominującą prozy realizmu psychologicznego jest umiar i rygor komunikatywności na poziomie języka codziennego, odkrywczość analiz psychologicznych, uwrażliwienie na zwyczajność codziennego życia.

Troje najwybitniejszych realistów Dwudziestolecia to Zofia Nałkowska, Jarosław Iwaszkiewicz i Maria Dąbrowska.

2. Noce i dnie - czas powstania utworu, zakres treściowy

Noce i dnie Marii Dąbrowskiej to czterotomowa, sześcioczęściowa powieść - rzeka, mieszcząca się w konwencji europejskiej powieści rodzinnej, bliska takim utworom, jak Johna Galsworthy'ego Saga rodu Forsytów. Tomasza Manna Buddenbrokowie, czy Rogera Martin du Garda Rodzina Thibault.

Utwór Dąbrowskiej powstał w latach 1931-34. Akcja rozpoczyna się w 1884 roku i sięga do wybuchu pierwszej wojny światowej (1914). Fabuła sięga w przeszłość do okresu Powstania Styczniowego (1863). Trzydzieści lat ukazanych w utworze to okres znamiennych przemian: stopniowej deklasacji ziemiaństwa i przechodzenia jego przedstawicieli w krąg inteligencji miejskiej, pobudzenie aktywności społecznikowskiej najmłodszego pokolenia, narastające konflikty społeczne i nowa koncepcja wolnej Polski.

Dzieje te ukazuje Dąbrowska z perspektywy rodziny Niechciców, rozszerzonej o powiązania rodzinne i środowiskowe. Dwa pierwsze tomy powieści i Bogumił Barbara i Wieczne zmartwienia stanowią pełen spokojnej urody obraz życia rodzinnego Niechciców na tle odchodzenia w przeszłość epoki ziemiańskiej. Tom trzeci i czwarty, Miłość i Wiatr w oczy uzupełniają, oparte o bohaterkę następnego pokolenia, córkę Niechciców, Agnieszkę, filozoficzne i polityczne dyskusje, spory i przemyślenia.

3. Charakterystyka środowisk i postaci utworu

Uwaga utworu skupia się na środowisku ziemiańskim, poziemiańskim, znajdującym zatrudnienie w pracy w rolnictwie lub mieście i robotnikach rolnych.

Ziemiaństwo ukazane jest z odległej perspektywy. Stanowi je w utworze Krępski, Woynarowski, p. Mioduska i Daleniewski, i migawkowo ukazane towarzystwo ziemian skupione na spotkaniu sąsiedzkim, w którym uczestniczyła Barbara i Bogumił po zakupieniu resztówki Pamiętowa. Prowadzą oni lepiej lub gorzej swoje majątki, często poprzez administratorów. Ich zainteresowania ciążą ku miastu i organizowaniu produkcji pozarolniczej. Ziemiaństwo znajduje się w schyłkowej fazie organizacji życia zbiorowego. Młode pokolenie, wychowane w kulcie wiedzy i samodzielnego decydowania o swoim losie (np. Ksawera Woynarowska) nie chce kontynuować tradycji rodzinnej i majątki przechodzą z rąk do rąk(np. parcelacja Pamiętowa, Serbinów).

Klasa poziemiańska potraciła majątki poprzez konfiskaty, jako represje po powstaniu styczniowym (Jarosty Niechciców) lub złęgo gospodarowania, nie potrafiąc spełnić nowych warunków pouwłaszczeniowych(Ostrzeńscy).

Ich drogi życiowe prowadziły do zatrudnienia jako administratorzy majątków ziemskich (np. Bogumił) lub w oparciu o zdobyte wykształcenie mieli posady urzędnicze, nauczycielskie czy wykonywali wolne zawody przedsiębiorcy, handlowca, lekarza, prawnika. Stanowili grupę najbardziej prężną i świadomą zadań stawianych im w nowej rzeczywistości. Podejmowali liczne inicjatywy społeczne i byli najbardziej dynamiczną klasą, świadomą nowych zadań w strukturze kapitalistycznej.

Proletariat ukazany jest migawkowo. Jego aktywność jest jednak uwypuklona w okresie pobudzenia 1905 roku. Gdy do Kalińca dotarły hasła rewolucji, poruszenie i rozruchy objęły zarówno środowisko miejskie i wiejskie robotników rolnych.

W charakterystyce środowisk zaakcentowana jest także obecność Żydów. Trudnią się głównie handlem i pośrednictwem. Są grupą wyizolowaną i nie budzą pozytywnych emocji w środowisku inteligencji.

Wyodrębnione w utworze postaci to przede wszystkim członkowie rodziny Niechciców i Ostrzeńskich.

Barbara z domu Ostrzeńska poślubiła Bogumiła Niechcica z poczucia patriotycznej więzi z byłym powstańcem 1863 roku. Zawiedziona miłość do Józefa Tolibowskiego kładła się cieniem na całym małżeńskim życiu z Bogumiłem. Była źródłem nieustannych rozczarowań. Konfrontacja wyobrażeń z rzeczywistością, nieufność wobec świata, nieustanny brak zdecydowania, stanowiły źródło jej ciągłego niezadowolenia z życia i decydowały, że nie umiała docenić niezwykłego przywiązania i miłości męża. Dopiero śmierć Bogumiła uświadomiła jej ogrom straty. Gdy zamieszkała sama w Kalińcu, oddaliły się wieczne troski o dzieci, w Barbarze nastąpiła przemiana. W obliczu wojennego zagrożenia, utraty domu i majątku samodzielnie stawia czoło przeciwnościom losu.

Bogumił, ciężko doświadczony przez los, ranny w powstaniu, pozbawiony oparcia w rodzinie, w biedzie tułający się po świecie, w małżeństwie z Barbarą znajdował źródło spokoju i stabilizacji. Jego oddana miłość do żony była inspiracją do znajdywania szczęścia w codzienności i pracy. Swoje zatrudnienie jako administrator najpierw w Krępie, potem w Serbinowie pojmował jako służbę ziemi i pracę, którą kochał, a nie tylko posadę u właściciela. Prawo własności ziemi , na której pracował nie miało dla niego znaczenia.

Był także czułym ojcem dla swoich dzieci i otwarty na potrzeby obcych. Troszczył się o warunki życia robotników zatrudnionych w majątku i pozostawał z nimi w bliskim kontakcie w chwilach zagrożenia czy uroczystych wydarzeń. Chciał wydobyć zgodę na remont, a nawet budowę nowych czworaków, zapewniał opiekę lekarską i pielęgniarską w czasie choroby, uczestniczył w z rodziną w pogrzebach i weselach. Nie w pełni osiągnięte szczęście w małżeństwie rekompensował troską o zapewnienie bytu rodziny i pracą, którą ukochał. Był człowiekiem budzącym miłość i szacunek.

Dzieci Barbary i Bogumiła to zmarły w czwartym roku życia Piotruś oraz Agnieszka, Emilka i Tomaszek

Każde z nich inne w charakterze i życiowych priorytetach.

Zdolna i ambitna Agnieszka swą samodzielność zaznaczała już w latach szkolnych. Obrane studia przyrodnicze w Lozannie i tamtejsze środowisko polskich studentów, a przede wszystkim miłość do Marcina, związały ją z nurtem socjalistycznym i spółdzielczym W tym czasie socjalizm oznaczał nie tyle doktrynę czy program polityczny, ile pewien rodzaj wrażliwości społecznej i sprzeciw wobec kultu pieniądza. W działaniu partyjnym i społecznym Agnieszka realizowała swoje życiowe pasje.

Emilka, mniej zdolna od siostry, zapatrzona w siebie, zainteresowana swoim powodzeniem, rozczarowana w miłości, związała swój los z przyszłym administratorem majątku i swoim niezadowoleniem z życia powieli schemat życia uczuciowego i emocjonalnego matki.

Tomaszek przysparzał rodzinie najwięcej trosk. Od dziecka samowolny, skłonny do kłamstwa i kradzieży, nie wyzwolił w rodzicach jednolitych zabiegów wychowawczych. Pani Barbara kryła jego przewiny, ojciec, szukający dobra w każdym człowieku, nie znalazł skutecznej formy, by zawrócić syna z obranej drogi.

Daniel i Michalina Ostrzeńscy, brat Barbary i jego żona mieszkają w Kalińcu. Daniel, z wykształcenia przyrodnik jest profesorem szkoły średniej. Jest człowiekiem spokojnym, wiecznie zatroskanym o swoją żonę i najmłodszego syna

Michasia to kobieta niezwykłej energii, właścicielka sklepu, który cały czas rozwija. Ma niezwykły dar społecznikowski, angażuje się i organizuje wiele inicjatyw w gronie inteligencji kolinieckiej. Jej siostra wtóruje jej w tych poczynaniach i obie panie stanowią trzon towarzystw kobiecych, realizujących zadania społeczne o charakterze patriotycznym i socjalnym.

Interesujące są także sylwetki nauczycielek domowych, które przeszły przez dom Niechciców. Wszystkie trzy, Anna, Celina i Maria Hłasko miały szlachecki rodowód i znalazły się w sytuacji zmuszającej je do samodzielnego zarabiania na życie.

Anna Niechcicówna, krewna Bogumiła, była od dziecka osobą odważną i samodzielną. Pogłębiający się upadek rodzinnego majątku skierował ją do Sarbinowa. Po opuszczeniu posady nie wróciła już do domu. Po latach, jako samotna matka kilkuletniego Wojtusia, wybrała los skromnej urzędniczki na posadzie rządowej i samodzielne wychowywanie syna.

Celina Mroczkówna to typowa kontynuatorka młodopolskich fascynacji, żyjąca w świecie urojeń i marzeń. Po ślubie z rządcą serbinowskim, Katelbą spełniała się jakiś czas w roli żony i matki. Wcześniejsze fascynacje pchnęły ją w romans z Januszem Ostrzeńskim, z którego nie potrafiła się wydobyć. Zmarła śmiercią samobójczą, gdy związek z Januszem okazał się nietrwały.

Maria Hłasko to typ działaczki i socjalistki. Realizowała się w pomocy ludziom z czworaków, szczególnie w okresie epidemii. Swoje zaangażowanie w ruch socjalistyczny podkreślała w dyskusjach i działaniu. Po powrocie do Warszawy była jedną z organizatorek tajnych grup wywrotowych obejmujących hasła wyzwolenia narodowego i programy społeczne     

4. Problematyka utworu

Fabułę utworu stanowi historia trzech pokoleń i ich kolejnych przekształceń. Dzieje rodzin o ziemiańskim rodowodzie, Ostrzeńskich i Niechciców, są ściśle powiązane z tragicznymi dziejami narodu polskiego i w tym sensie stanowią obraz polskiej zbiorowości. Akcja utworu to obraz życia rodziny Barbary i Bogumiła Niechciców. Tom pierwszy, Bogumił i Barbara obejmuje lata osiemdziesiąte XIX wieku, następne tomy sięgają po rok 1914 - wybuch pierwszej wojny światowej.

Wydarzenia historyczne ukazane są poprzez trudy i radości dnia codziennego, skupione wokół losów Barbary i Bogumiła. Na pierwszy plan wysuwa się analiza psychologiczna bohaterów i filozofia kompromisu wobec przeciwności losu.

Dwa kluczowe zagadnienia rozważane w powieści to praca i miłość. Ukazuje je autorka poprzez przeciwstawienie dwu postaw - otwartej, optymistycznie nastawionej do życia, aktywnej i kochającej życie i zamkniętej w sobie, pełnej niepewności i nieufności wobec losu. Pierwszą reprezentuje Bogumił, drugą Barbara. To generalne rozróżnienie osobowości współtworzą także inne postaci utworu, Daniel, Janusz, Emilka - osoby wiecznie niepewne, zatroskane i spięte i ich przeciwieństwo - Michasia, pełna energii żona Daniela; Anzelm, przedsiębiorczy brat Janusza; a nade wszystko ambitna i samodzielna córka Barbary i Bogumiła - Agnieszka.

Głęboka mądrość tej powieści z prawdziwym wyrozumieniem ukazuje męki niepewności i dramatyczne zmagania z koniecznością losu przeżywane przez Barbarę i postaci bliskiej jej nastawieniu do świata. Sympatia autorki jest jednak po stronie postaw reprezentowanych przez Bogumiła. To on swoją pogodą ducha, wyrozumiałą miłością do Barbary i dzieci stanowi ideał postawy duchowej wobec życia. Praca stanowi w utworze klasyfikator wartości społecznych i moralnych. Jest to ideał pracy oderwany od dążenia do korzyści materialnych. Zarówno Bogumił jak i Barbara pozbawieni są instynktu posiadania za wszelką cenę. Bogumił w pracy na ziemi realizuje swoje życiowe powołanie i nadaje jej metafizyczny sens.  

5. Forma narracyjna utworu

Noce i dnie są klasycznym przykładem prozy narracyjnej. Przedmiotem opowieści jest nieodległa przeszłość, o której narrator mówi jako o bezpowrotnie minionej. Tok narracji, bliski mowie potocznej, bogaty jest w formy mowy pozornie zależnej. Ujawnia to bezpośrednio psychikę i wewnętrzne rozterki bohaterów, uwalnia narratora od roli osądzającego lub interpretującego działania poszczególnych postaci.

Prawda moralna i metafizyczna dziejów Bogumiła i Barbary wyraża się w licznych aforyzmach i uogólnieniach. Służą one wyjaśnieniu sensu działań bohaterów, ukazują ich wartość jako podstawy postępowania zgodnie z przyjętą etyką.

Poprzez nobilitację wartości zawartych w codziennej pracy i drobnych zdarzeniach rodzinnego życia, komunikatywność języka, celność aforyzmów, utwór daje czytelnikowi poczucie duchowego porozumienia z narratorem.

Utwór został entuzjastycznie przyjęty przez czytelników i wysoko oceniony przez krytykę.  Noce i dnie odegrały znaczącą rolę w sporze realizmu z prądami ekspresjonizującymi w ostatnim okresie Dwudziestolecia i wpłynęły na to, że realizm psychologiczny stał się równoważną konwencją, potwierdzoną twórczością wybitnych autorów.