aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
MarekOsiewicz
Kierunkiprzemianpolszczyznywzakresiefonetyki
1.Wiadomościwstępne
1.1.Fonetykaartykulacyjna,fonotaktyka,fonostatystyka
1.2.Stopieńuszczegółowieniaanalizfonetykihistorycznej
2.Zmianywzakresieartykulacjigłosek
3.Zmianyocharakterzefonotaktycznym
4.Zmianystosunkówilościowychmiędzyklasamigłosek
5.Zmianyocharakterzefonostatystycznym
6.Podsumowanie
1.Wiadomościwstępne
1.1.Fonetykaartykulacyjna,fonotaktyka,fonostatystyka
Dźwiękimowysąefektempracynarządówmowy–odichułoŜeniaiprzemieszczania
zaleŜybarwaposzczególnychjednostekdźwiękowych,zwanychgłoskami.Elementyukładów
tych narządów stanowią o cechach artykulacyjnych poszczególnych głosek. Ludzki aparat
mowy jest zdolny zarówno do
przyjmowania
róŜnych
pozycji
Ramka1.Potencjałartykulacyjnofonotaktycznypolszczyzny
śaden język nie wykorzystuje wszystkich moŜliwości artykulacyjnych
narządów mowy (np. w języku polskim niewykorzystana pozostaje
moŜliwość artykulacji gardłowej, krtaniowej czy międzyzębowej).
Maksymalna (teoretyczna) liczba konfiguracji cech artykulacyjnych
wykorzystywanychw danym języku jest mimoto bardzo duŜa. Jeślinp.
przyjmiemy, Ŝe we współczesnym języku polskim w skład
charakterystykiartykulacyjnejgłosekwchodzipięćtypówcech:
I.udziałjamyustnej/nosowej(2cechy)
II.pracawiązadełgłosowych(2cechy)
III.stopieńzbliŜenianarządówmowy(9cech)
IV.miejscezbliŜenianarządówmowy,tzw.miejsceartykulacji(9cech)
V.połoŜeniemasyjęzyka(3cechy),
to liczba moŜliwych ich kombinacji, równa iloczynowi pozycji
wymawianiowych wszystkich 5 poziomów artykulacyjnych, wynosi aŜ
972! (2 x 2 x 9 x 9 x 3). Oczywiście, nie wszystkie konfiguracje są
artykulacyjniemoŜliwe(np.charakteryzującestopieńzbliŜenianarządów
mowycechywysoka,średniainiska, właściwe samogłoskom, eliminują
w ogóle moŜliwość wystąpienia którejkolwiek cechy z poziomu miejsca
zbliŜenia narządów mowy), ale nawet po ich wyłączeniu liczba
kombinacji moŜliwych jest niewspółmiernie wysoka w stosunku do
kombinacji wykorzystywanych przez język (zdaniem redaktorów
Encyklopediijęzykapolskiegowjęzykupolskimmamy78układówcech
artykulacyjnych, czyli głosek, co stanowi zaledwie 8% wszystkich
moŜliwych konfiguracji). RównieŜ szeroki i w większości
niewykorzystany jest maksymalny zakres łączliwości zbioru głosek
danego języka, równy kwadratowi liczby głosek (czyli w przypadku
języka polskiego 78
2
= 6084) – spora część głosek tworzy ograniczoną
liczbę połączeń (np. w polszczyźnie współczesnej [y] nie występuje
nigdywnagłosiewyrazu;spółgłoskidźwięczneniesonorneniewystępują
wwygłosieabsolutnymiprzedspółgłoskamibezdźwięcznymiitp.).
artykulacyjnych, jak i do generowania
róŜnego rodzaju ich konfiguracji, a w
związku z tym do artykułowania
ogromnej liczby dźwięków (zdaniem
niektórych badaczy liczba ta jest
nieskończona). Analiza fonetyczna
róŜnych języków pokazuje jednak, Ŝe
kaŜdyznichopierasięnaograniczonej
i nielicznej w stosunku do
maksymalnych moŜliwości aparatu
mowy
grupie
zarówno
cech
artykulacyjnych, jak i samych
dźwięków. Ograniczony jest równieŜ
zakres wzajemnej łączliwości głosek, co sprawia, Ŝe w kaŜdym języku istnieje ogromna
liczba połączeń głoskowych nierealizowanych (zob. ramka 1). Badaniem układów
1
artykulacyjnych, czyli mechanizmów powstawania głosek danego języka zajmuje się
fonetykaartykulacyjna,zaśustalanieregułłączliwościgłosekjestzadaniemfonotaktyki.
W skład zainteresowań fonetyki wchodzą równieŜ niektóre zagadnienia dotyczące
spełnianych przez pewne grupy głosek funkcji o charakterze ponadsegmentalnym
(cechujących nie pojedynczą głoskę, lecz ich ciąg, np. sylabę), zwłaszcza te polegające na
róŜnicyczasutrwaniaartykulacjiposzczególnychjednostekfonicznych.Badaniemtychcech
głosekzajmujesięprozodia.
Inną właściwością fonetyczną jest frekwencja tekstowa zarówno głosek, jak i ich
kombinacji. JuŜ pobieŜny przegląd tekstów kaŜdego języka pokazuje, Ŝe frekwencja
poszczególnych elementów fonetycznych (głosek i typów ich połączeń) jest róŜna, często
nawetskrajnie.PodstawąbadańfonostatystycznychjestzałoŜenie,Ŝeczęstośćpojawianiasię
poszczególnychgłosekiichpołączeńwtekstachdanegojęzykaniejestprzypadkowai–wraz
z właściwościami statystycznymi pozostałych jednostek językowych – współtworzy jego
strukturęstatystyczną.
Wymienione parametry charakteryzują systemy fonetyczne wszystkich języków i
decydują o ich odmienności. Nie ma dwóch języków o identycznym zasobie, tekstowej
frekwencji oraz kombinacji głosek. Wyodrębnione piętra opisu fonetycznego są teŜ ze sobą
ściśle związane – wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Nie znaczy to jednak, Ŝe
zachodzące między nimi relacje mają w poszczególnych językach charakter stały,
niezmienny. Substancja foniczna języka, tak jak kaŜdy składnik rzeczywistości fizycznej,
podlega ciągłym przeobraŜeniom. Analizy historycznofonetyczne róŜnych języków
wykazały, Ŝe zmiana stosunków kombinatorycznych na poziomie artykulacyjnym powoduje
zmianę(lubzmiany)stosunkównapoziomiełączliwościgłosek;obatypyzmianmająswoje
odbicie równieŜ w częstości występowania poszczególnych jednostek. Fakt ten decyduje o
tym,Ŝestosunkowonieznaczneprzekształceniafonetycznemogąprzeobrazićcałysystemw
skrajnie odmienną typologicznie strukturę relacyjną. MoŜemy się o tym przekonać,
obserwująchistoriępolskiegosystemufonetycznego.
1.2.Stopieńuszczegółowieniaanalizfonetykihistorycznej
Opis dziejów systemu fonetycznego polszczyzny naleŜy poprzedzić określeniem
stopnia uszczegółowienia analiz fonetyki historycznej. Fonetyka, jako dyscyplina naukowa,
zajmuje się substancją foniczną, a zatem pewnym fragmentem rzeczywistości materialnej,
którazpunktuwidzeniaanalizyjestnieskończeniepodzielna,cooznacza,ŜemoŜnająbadać
na nieskończenie wielu stopniach uszczegółowienia. W praktyce skutkuje to tym, Ŝe liczba
2
elementów, które naleŜy w danej analizie uwzględnić, rośnie wraz ze wzrostem jej
Ramka 2. Zmiany fonematyczne i
subfonematyczne
Zpunktuwidzeniastopniaszczegółowościopisu
zmiany fonetyczne dzieli się na
subfonematyczne, dające w wyniku warianty
pozycyjne(np.ubezdźwięcznienie bocznego [l]
≥ [Ĝ] w wygłosie po spółgłosce bezdźwięcznej:
[myśl] ≥ [myśĜ]) oraz fonematyczne, których
rezultatem są zmiany o charakterze
dystynktywnym (odróŜniającym) (np. przejście
przedniego [ě] w centralne [a] przed spółgłoską
przedniojęzykowozębową: ppol. [lěto] ≥ npol.
[lato]). Dawna pisownia najczęściej informuje
nasozmianachfonematycznych.
jest dla niego niedostępna; wnioskować o niej moŜna
tylkowsposóbpośredninapodstawiejedynegoźródła,
którym są teksty pisane, a ściślej – ich pisownia. Jak
wiele trudności fonetycznointerpretacyjnych moŜe
przysporzyć staropolska ortografia, wiadomo juŜ z
rozdziałów poświęconych jej rozwojowi [zob.
Lisowski]. Poza tym, słuŜąca wyłącznie celom komunikacyjnym pisownia, jeśli juŜ
uwzględniacechy artykulacyjne głosek,to wyłączniete,któresąkonieczne do identyfikacji
semantycznej ciągów znaków (np. wyrazów); spora część właściwości fonetycznych głosek
jestztegopunktuwidzeniazbędnainieznalazłaodbiciawzapisach.StądteŜzamieszczone
w tym rozdziale uwagi dotyczyć będą dziejów systemu fonetycznego polszczyzny tylko w
zakresie najistotniejszych, pierwszorzędnych cech artykulacyjnych poszczególnych głosek
(przyzałoŜeniu,Ŝedawnapisowniainformujeonichwsposóbwystarczającyiwiarygodny)
(zob.teŜramka2).
Najeszczewiększeograniczeniaskazuje badaczy specyfika epistemologiczna języka
prapolskiego, czyli podstawy rozwojowej polszczyzny (w rozdziale tym jest nią ten etap
ewolucyjnyprapolszczyzny,którychronologiawzględnalokujemiędzyprocesemmetatezya
wokalizacją sonantów [zob. Stęplewski]). Mimo Ŝe stanowi on twór hipotetyczny
(rekonstruowany[zob.rozdz.Marek])isporokwestiidotyczącychszczegółówjegobudowy
pozostaje nadal nierozwiązanych bądź dyskusyjnych, to jednak na podstawie dokonanej
rekonstrukcji moŜna scharakteryzować jego system fonetyczny pod kątem większości
wymienionych parametrów. Stosowane przy rekonstrukcji systemu fonetycznego metody
(metoda porównawcza i metody etymologiczne [zob. Marek]) pozwalają wnioskować o
prapolskiejfonetycejedyniewsposóbprzybliŜony.Zuzyskanychtądrogądanychnajwięcej
dotyczycechartykulacyjnychifonotaktycznych.Zoczywistychwzględów(braktekstów)nie
sposóbwtym opisie w sposób kompletny uwzględnić frekwencji tekstowej poszczególnych
cechartykulacyjnych,głosekiichpołączeń,dlategowykorzystanewodpowiednimrozdziale
informacjenatentematopartebędązkoniecznościnamaterialedostarczanymprzezsłowniki
etymologicznejęzykapolskiego;pamiętaćnaleŜyoichjedynieorientacyjnymcharakterze.
3
szczegółowości. W przypadku fonetyki historycznej badacz jest w tym wyborze
zdecydowanie ograniczony, gdyŜ substancja foniczna
2.Zmianywzakresieartykulacjiiprozodiigłosek
W przedpiśmiennym stadium
rozwojowym język polski wykorzystywał
Ramka3.Podziałprapolskichgłosekzewzględunastopień
zbliŜenianarządówmowy
I.Głoskioartykulacjiotwartej(samogłoski)
1.wysokie:[i][y][u][ь]
2.średnie:[e][ę][o][][ъ]
3.niskie:[a][ě]
II.Głoskioartykulacjiotwartozamkniętej(głoskipółotwarte)
1.drŜące:[r][ŕ][ķ][ķ’]
2.boczne:[l][l’][Ĝ][Ĝ’]
3.ześlizgowa:[j]
4.dwuwargoweszczelinowe:[w][w’]
5.nosowe:[m][m’][n][ń]
III.Głoskioartykulacjizamkniętej(spółgłoskiwłaściwe)
1.szczelinowe:[s][š’][x][z][ž’]
2.zwartoszczelinowe:[c’][č’][dz’][dž’]
3.zwartowybuchoweustne:[b][b’][d][g][k][p][p’][t]
23 cechy artykulacyjne, łącząc je w 43
konfiguracje, czyli głoski (zob. ramka 4).
Zgodnie z zasadą najmniejszego wysiłku
tworzyłyonedośćzbliŜoneskupiskawtaki
sposób, Ŝe zgrupowane w nich głoski nie
róŜniły się między sobą pełnym zestawem
cech artykulacyjnych. Część głosek prapolskich dodatkowo charakteryzowana była przez
zespół 3 cech prozodycznych. W języku prasłowiańskim zbliŜone artykulacyjnie i
Ramka4.Rekonstruowanecechyartykulacyjneiprozodyczne
głosek prapolskich (wyszczególniono głoski róŜne
artykulacyjnieodgłoseknowopolskich):
A.Cechyartykulacyjne
I.Rodzajrezonatora
1.ustna:[a][b][b’][c’][č’][d][dz’][dž’][e][ě][g][i][j][k]
[l][l’][o][p][p’][r][ŕ][s][š’][t][u][w][w’][x][y][z][ž’][ъ]
[ь][ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’]
2.nosowa:[ę][][m][m’][n][ń]
II.Pracawiązadełgłosowych
1.dźwięczna:[a][b][b’][d][dz’][dž’][e][ě][ę][g][i][j][l]
[l’][m][m’][n][ń][o][][r][ŕ][u][w][w’][y][z][ž’][ъ][ь]
[ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’]
2.bezdźwięczna:[c’][č’][k][p][p’][s][š’][t][x]
III.StopieńzbliŜenianarządówmowy
1.wysoka:[i][y][u][ь][ķ’][Ĝ’]
2.średnia:[e][ę][o][][ъ][ķ][Ĝ]
3.niska:[a][ě]
4.ześlizgowa:[j]
5.drŜąca:[r][ŕ][ķ][ķ’]
6.boczna:[l][l’][Ĝ][Ĝ’]
7.szczelinowa:[s][š’][w][w’][x][z][ž’]
8.zwartoszczelinowa:[c’][č’][dz’][dž’]
9. zwartowybuchowa: [b] [b’] [d] [g] [k] [m] [m’] [n] [ń] [p]
[p’][t]
IV.Miejsceartykulacji
1.dwuwargowa:[b][b’][m][m’][p][p’][w][w’]
2.przedniojęzykowozębowa:[d][n][s][t][z]
3.przedniojęzykowodziąsłowa:[r][l][ķ][Ĝ]
4.przedniojęzykowozębowaprepalatalna:[c’][dz’]
5. przedniojęzykowodziąsłowa prepalatalna: [č’] [dž’] [ŕ] [š’]
[ž’][l’][Ĝ’][ķ’]
6.środkowojęzykowaprepalatalna:[ń][j]
7.tylnojęzykowa:[g][k][x]
VI.PołoŜeniemasyjęzyka
1.przednia:[b’][c’][č’][dz’][dž’][e][ě][ę][i][j][l’][m’][ń]
[p’][ŕ][š’][w’][ž’][ь][ķ’][Ĝ’]
2.centralna:[a][b][d][l][m][n][p] [r][s][t][w][y][z][ъ]
[ķ][Ĝ]
3.tylna:[o][][u][g][k][x]
B.Cechyprozodyczne
I.Czastrwaniaartykulacji
1.długa:[a][ě][ę][i][][u][y][ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’]
2.krótka:[e][o]
3.półkrótka:[ъ][ь]
półotwarte.KaŜdaztychtrzechgrupgłosek
róŜni się artykulacyjnie od pozostałych
przede wszystkim innym zakresem zbliŜeń
narządów mowy: zdecydowanie otwartym,
zdecydowaniezamkniętymorazpośrednim,
otwartozamkniętym (półotwartym) (zob.
ramka 3). Otwarty charakter artykulacyjny
samogłoseksprawia,Ŝewzakresiemiejsca
artykulacji ich charakterystykę wyczerpuje
połoŜeniemasyjęzyka, a częścią składową
ichopisumogąbyćcechy prozodyczne.W
przypadku pozostałych głosek (zarówno
spółgłosek właściwych, jak i głosek
półotwartych) istotną cechą opisu jest
miejsce artykulacji. Wspólną cechą
samogłosek i zróŜnicowanej artykulacyjnie
grupy głosek pośrednich jest to, Ŝe w ich
artykulacji niezbędny jest aktywny udział
wiązadeł głosowych (w odróŜnieniu od
spółgłosek właściwych głoski te nie
posiadająbezdźwięcznychodpowiedników).DodaćnaleŜy,iŜwobrębiegłosekpółotwartych
4
prozodycznie grupy głosek stanowiły − w najbardziej ogólnym ujęciu − samogłoski,
spółgłoski właściwe oraz spółgłoski
wyjątkowemiejscezajmowałytzw.sonanty,zdecydowanienajbliŜszesamogłoskomzuwagi
nacharakterystykęprozodyczną(długie)ifunkcjęzgłoskotwórczą(zob.teŜpkt3).
Zaprezentowane w ramce 4. cechy artykulacyjne poszczególnych głosek na gruncie
polskim uległy znacznym przeobraŜeniom.
Ramka5.Zaniksamogłosekpółkrótkich
W prasłowiańszczyźnie artykulacja głosek półkrótkich [ъ] i
[ь] mogła być – w zaleŜności od pozycji wyrazowej – słaba
([
ъ
] [
ь
]) lub mocna ([ъ] [ь]). Artykulacja jeru była słaba
wtedy, gdy znajdował się on w wygłosie wyrazu lub w
sylabie, która znajdowała się przed sylabą zawierającą pełną
samogłoskę lub jer mocny, np. ppol.: [syn
ъ
], [twar
ь
], [d
ъ
wa], [m
ъ
nog
ъ
], [w
ь
č’era], [pьs
ъ
ka]. Jer był
artykulacyjnie mocny tylko w sylabie umiejscowionej przed
sylabązjeremsłabym,np.ppol.:[sъn
ъ
],[lьw
ъ
],[pьk
ъ
la].
W polszczyźniejerysłabezanikły (np. ppol. [syn
ъ
] ≥ stp. i
npol. [syn]; ppol. [dъwa] ≥ stp. i npol. [dva]; ppol. [t
ь
ma] ≥
stp. i npol. [ćma]; ppol. [pьs
ъ
ka] ≥ stp. [p’eska] ≥ npol.
[p’eska]), natomiast jerywpozycjimocnejzwokalizowały
sięw[e](np.ppol.[sъn
ъ
]≥stp.inpol.[sen];ppol.[lьw
ъ
]≥
stp. [l’ev] ≥ npol. [lef]; ppol. [pьk
ъ
la] ≥ stp. [p’ekła] ≥ pol.
[p’ek
u
a].
Wyszczególnione grupy (skupiska) głosek
objęte zostały odmiennymi tendencjami
rozwojowymi. W obrębie samogłosek
najistotniejszą okazała się tendencja do
zanikania stosunków iloczasowych, wśród
spółgłosek właściwych na czoło wysuwa się
wpływ połoŜenia masy języka na miejsce
artykulacji głoski; tendencje w przeobraŜeniach artykulacyjnych głosek półotwartych miały
niejednorodnycharakter.
A.Samogłoski−zanikstosunkówiloczasowych
Aa.Zaniksamogłosekpółkrótkich
Istotną cechą prapolskiego systemu fonetycznego był iloczas, czyli zróŜnicowanie czasu
trwania artykulacji poszczególnych samogłosek. Prapolski iloczas stanowił opozycję
trójstopniową,naktórąskładałysięsamogłoskipółkrótkie,krótkieidługie.Opozycjatanie
byłasymetryczna:prapolskisystemsamogłoskowytworzyły2głoskipółkrótkie(tzw.jery),2
głoski krótkie i 7 głosek długich. Kilkuetapowy proces zaniku stosunków iloczasowych w
systemie języka polskiego rozpoczął się od wypadania głosek półkrótkich. Proces ten,
dokonany juŜ w epoce przedpiśmiennej, przebiegał dwutorowo: w zaleŜności od pozycji
wyrazowejgłoski[ъ][ь]zanikłybądźprzekształciłysięwsamogłoskę[e](zob.ramka5).
Ramka6.Rozwójsamogłoseknosowychprzedzanikiem
iloczasu
Po pojawieniu się nowych wzdłuŜeń polszczyzna zyskała
dodatkową parę nosówek [ē] [ō] (║ [ę] []). Z biegiem
czasu zrównały się one pod względem stopnia zbliŜenia
narządów mowy i połoŜenia masy języka i stały się jedną
parą samogłosek nosowych niskich i środkowych,
zróŜnicowanych jedynie pod względem czasu trwania
artykulacji:
Ab.Zanikpozostałychopozycjiiloczasowych
Drugi etap zaniku szeregu iloczasowego miał
charakter bardziej złoŜony i był procesem bez
wątpienia dłuŜszym. Pozostałe dwie cechy
związane z czasem trwania artykulacji
samogłosek (długa − krótka) w początkowym
[ē]
>
[ā]
[ę]
>
[ą]
[ō]
[]
okresiefunkcjonowaniapolszczyznynietylko nie uległy bowiem eliminacji, ale dodatkowo
zostały wzmocnione pojawieniem się nowych pozycji wzdłuŜających i skracających (przed
XIVw.,zob.Migdał?).IchwynikiembyłopowstanieparsamogłosekróŜniącychsięjedynie
czasemtrwaniaartykulacji:[ā]:[a],[ē]:[e],[ō]:[o],[ī]:[i],[y]:[y],[ū]:[u],[ā]:[ą]
nos
(w
przypadku samogłosek nosowych proces ten był bardziej złoŜony, zob. ramka 6). Dopiero
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]