 |
   |
|
 |
Marek Osiewicz, Filologia polska, językoznawstwo
|
aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa
[ Pobierz całość w formacie PDF ] MarekOsiewicz Kierunkiprzemianpolszczyznywzakresiefonetyki 1.Wiadomościwstępne 1.1.Fonetykaartykulacyjna,fonotaktyka,fonostatystyka 1.2.Stopieńuszczegółowieniaanalizfonetykihistorycznej 2.Zmianywzakresieartykulacjigłosek 3.Zmianyocharakterzefonotaktycznym 4.Zmianystosunkówilościowychmiędzyklasamigłosek 5.Zmianyocharakterzefonostatystycznym 6.Podsumowanie 1.Wiadomościwstępne 1.1.Fonetykaartykulacyjna,fonotaktyka,fonostatystyka Dźwiękimowysąefektempracynarządówmowy–odichułoŜeniaiprzemieszczania zaleŜybarwaposzczególnychjednostekdźwiękowych,zwanychgłoskami.Elementyukładów tych narządów stanowią o cechach artykulacyjnych poszczególnych głosek. Ludzki aparat mowy jest zdolny zarówno do przyjmowania róŜnych pozycji Ramka1.Potencjałartykulacyjnofonotaktycznypolszczyzny śaden język nie wykorzystuje wszystkich moŜliwości artykulacyjnych narządów mowy (np. w języku polskim niewykorzystana pozostaje moŜliwość artykulacji gardłowej, krtaniowej czy międzyzębowej). Maksymalna (teoretyczna) liczba konfiguracji cech artykulacyjnych wykorzystywanychw danym języku jest mimoto bardzo duŜa. Jeślinp. przyjmiemy, Ŝe we współczesnym języku polskim w skład charakterystykiartykulacyjnejgłosekwchodzipięćtypówcech: I.udziałjamyustnej/nosowej(2cechy) II.pracawiązadełgłosowych(2cechy) III.stopieńzbliŜenianarządówmowy(9cech) IV.miejscezbliŜenianarządówmowy,tzw.miejsceartykulacji(9cech) V.połoŜeniemasyjęzyka(3cechy), to liczba moŜliwych ich kombinacji, równa iloczynowi pozycji wymawianiowych wszystkich 5 poziomów artykulacyjnych, wynosi aŜ 972! (2 x 2 x 9 x 9 x 3). Oczywiście, nie wszystkie konfiguracje są artykulacyjniemoŜliwe(np.charakteryzującestopieńzbliŜenianarządów mowycechywysoka,średniainiska, właściwe samogłoskom, eliminują w ogóle moŜliwość wystąpienia którejkolwiek cechy z poziomu miejsca zbliŜenia narządów mowy), ale nawet po ich wyłączeniu liczba kombinacji moŜliwych jest niewspółmiernie wysoka w stosunku do kombinacji wykorzystywanych przez język (zdaniem redaktorów Encyklopediijęzykapolskiegowjęzykupolskimmamy78układówcech artykulacyjnych, czyli głosek, co stanowi zaledwie 8% wszystkich moŜliwych konfiguracji). RównieŜ szeroki i w większości niewykorzystany jest maksymalny zakres łączliwości zbioru głosek danego języka, równy kwadratowi liczby głosek (czyli w przypadku języka polskiego 78 2 = 6084) – spora część głosek tworzy ograniczoną liczbę połączeń (np. w polszczyźnie współczesnej [y] nie występuje nigdywnagłosiewyrazu;spółgłoskidźwięczneniesonorneniewystępują wwygłosieabsolutnymiprzedspółgłoskamibezdźwięcznymiitp.). artykulacyjnych, jak i do generowania róŜnego rodzaju ich konfiguracji, a w związku z tym do artykułowania ogromnej liczby dźwięków (zdaniem niektórych badaczy liczba ta jest nieskończona). Analiza fonetyczna róŜnych języków pokazuje jednak, Ŝe kaŜdyznichopierasięnaograniczonej i nielicznej w stosunku do maksymalnych moŜliwości aparatu mowy grupie zarówno cech artykulacyjnych, jak i samych dźwięków. Ograniczony jest równieŜ zakres wzajemnej łączliwości głosek, co sprawia, Ŝe w kaŜdym języku istnieje ogromna liczba połączeń głoskowych nierealizowanych (zob. ramka 1). Badaniem układów 1 artykulacyjnych, czyli mechanizmów powstawania głosek danego języka zajmuje się fonetykaartykulacyjna,zaśustalanieregułłączliwościgłosekjestzadaniemfonotaktyki. W skład zainteresowań fonetyki wchodzą równieŜ niektóre zagadnienia dotyczące spełnianych przez pewne grupy głosek funkcji o charakterze ponadsegmentalnym (cechujących nie pojedynczą głoskę, lecz ich ciąg, np. sylabę), zwłaszcza te polegające na róŜnicyczasutrwaniaartykulacjiposzczególnychjednostekfonicznych.Badaniemtychcech głosekzajmujesięprozodia. Inną właściwością fonetyczną jest frekwencja tekstowa zarówno głosek, jak i ich kombinacji. JuŜ pobieŜny przegląd tekstów kaŜdego języka pokazuje, Ŝe frekwencja poszczególnych elementów fonetycznych (głosek i typów ich połączeń) jest róŜna, często nawetskrajnie.PodstawąbadańfonostatystycznychjestzałoŜenie,Ŝeczęstośćpojawianiasię poszczególnychgłosekiichpołączeńwtekstachdanegojęzykaniejestprzypadkowai–wraz z właściwościami statystycznymi pozostałych jednostek językowych – współtworzy jego strukturęstatystyczną. Wymienione parametry charakteryzują systemy fonetyczne wszystkich języków i decydują o ich odmienności. Nie ma dwóch języków o identycznym zasobie, tekstowej frekwencji oraz kombinacji głosek. Wyodrębnione piętra opisu fonetycznego są teŜ ze sobą ściśle związane – wzajemnie się warunkują i uzupełniają. Nie znaczy to jednak, Ŝe zachodzące między nimi relacje mają w poszczególnych językach charakter stały, niezmienny. Substancja foniczna języka, tak jak kaŜdy składnik rzeczywistości fizycznej, podlega ciągłym przeobraŜeniom. Analizy historycznofonetyczne róŜnych języków wykazały, Ŝe zmiana stosunków kombinatorycznych na poziomie artykulacyjnym powoduje zmianę(lubzmiany)stosunkównapoziomiełączliwościgłosek;obatypyzmianmająswoje odbicie równieŜ w częstości występowania poszczególnych jednostek. Fakt ten decyduje o tym,Ŝestosunkowonieznaczneprzekształceniafonetycznemogąprzeobrazićcałysystemw skrajnie odmienną typologicznie strukturę relacyjną. MoŜemy się o tym przekonać, obserwująchistoriępolskiegosystemufonetycznego. 1.2.Stopieńuszczegółowieniaanalizfonetykihistorycznej Opis dziejów systemu fonetycznego polszczyzny naleŜy poprzedzić określeniem stopnia uszczegółowienia analiz fonetyki historycznej. Fonetyka, jako dyscyplina naukowa, zajmuje się substancją foniczną, a zatem pewnym fragmentem rzeczywistości materialnej, którazpunktuwidzeniaanalizyjestnieskończeniepodzielna,cooznacza,ŜemoŜnająbadać na nieskończenie wielu stopniach uszczegółowienia. W praktyce skutkuje to tym, Ŝe liczba 2 elementów, które naleŜy w danej analizie uwzględnić, rośnie wraz ze wzrostem jej Ramka 2. Zmiany fonematyczne i subfonematyczne Zpunktuwidzeniastopniaszczegółowościopisu zmiany fonetyczne dzieli się na subfonematyczne, dające w wyniku warianty pozycyjne(np.ubezdźwięcznienie bocznego [l] ≥ [Ĝ] w wygłosie po spółgłosce bezdźwięcznej: [myśl] ≥ [myśĜ]) oraz fonematyczne, których rezultatem są zmiany o charakterze dystynktywnym (odróŜniającym) (np. przejście przedniego [ě] w centralne [a] przed spółgłoską przedniojęzykowozębową: ppol. [lěto] ≥ npol. [lato]). Dawna pisownia najczęściej informuje nasozmianachfonematycznych. jest dla niego niedostępna; wnioskować o niej moŜna tylkowsposóbpośredninapodstawiejedynegoźródła, którym są teksty pisane, a ściślej – ich pisownia. Jak wiele trudności fonetycznointerpretacyjnych moŜe przysporzyć staropolska ortografia, wiadomo juŜ z rozdziałów poświęconych jej rozwojowi [zob. Lisowski]. Poza tym, słuŜąca wyłącznie celom komunikacyjnym pisownia, jeśli juŜ uwzględniacechy artykulacyjne głosek,to wyłączniete,któresąkonieczne do identyfikacji semantycznej ciągów znaków (np. wyrazów); spora część właściwości fonetycznych głosek jestztegopunktuwidzeniazbędnainieznalazłaodbiciawzapisach.StądteŜzamieszczone w tym rozdziale uwagi dotyczyć będą dziejów systemu fonetycznego polszczyzny tylko w zakresie najistotniejszych, pierwszorzędnych cech artykulacyjnych poszczególnych głosek (przyzałoŜeniu,Ŝedawnapisowniainformujeonichwsposóbwystarczającyiwiarygodny) (zob.teŜramka2). Najeszczewiększeograniczeniaskazuje badaczy specyfika epistemologiczna języka prapolskiego, czyli podstawy rozwojowej polszczyzny (w rozdziale tym jest nią ten etap ewolucyjnyprapolszczyzny,którychronologiawzględnalokujemiędzyprocesemmetatezya wokalizacją sonantów [zob. Stęplewski]). Mimo Ŝe stanowi on twór hipotetyczny (rekonstruowany[zob.rozdz.Marek])isporokwestiidotyczącychszczegółówjegobudowy pozostaje nadal nierozwiązanych bądź dyskusyjnych, to jednak na podstawie dokonanej rekonstrukcji moŜna scharakteryzować jego system fonetyczny pod kątem większości wymienionych parametrów. Stosowane przy rekonstrukcji systemu fonetycznego metody (metoda porównawcza i metody etymologiczne [zob. Marek]) pozwalają wnioskować o prapolskiejfonetycejedyniewsposóbprzybliŜony.Zuzyskanychtądrogądanychnajwięcej dotyczycechartykulacyjnychifonotaktycznych.Zoczywistychwzględów(braktekstów)nie sposóbwtym opisie w sposób kompletny uwzględnić frekwencji tekstowej poszczególnych cechartykulacyjnych,głosekiichpołączeń,dlategowykorzystanewodpowiednimrozdziale informacjenatentematopartebędązkoniecznościnamaterialedostarczanymprzezsłowniki etymologicznejęzykapolskiego;pamiętaćnaleŜyoichjedynieorientacyjnymcharakterze. 3 szczegółowości. W przypadku fonetyki historycznej badacz jest w tym wyborze zdecydowanie ograniczony, gdyŜ substancja foniczna 2.Zmianywzakresieartykulacjiiprozodiigłosek W przedpiśmiennym stadium rozwojowym język polski wykorzystywał Ramka3.Podziałprapolskichgłosekzewzględunastopień zbliŜenianarządówmowy I.Głoskioartykulacjiotwartej(samogłoski) 1.wysokie:[i][y][u][ь] 2.średnie:[e][ę][o][][ъ] 3.niskie:[a][ě] II.Głoskioartykulacjiotwartozamkniętej(głoskipółotwarte) 1.drŜące:[r][ŕ][ķ][ķ’] 2.boczne:[l][l’][Ĝ][Ĝ’] 3.ześlizgowa:[j] 4.dwuwargoweszczelinowe:[w][w’] 5.nosowe:[m][m’][n][ń] III.Głoskioartykulacjizamkniętej(spółgłoskiwłaściwe) 1.szczelinowe:[s][š’][x][z][ž’] 2.zwartoszczelinowe:[c’][č’][dz’][dž’] 3.zwartowybuchoweustne:[b][b’][d][g][k][p][p’][t] 23 cechy artykulacyjne, łącząc je w 43 konfiguracje, czyli głoski (zob. ramka 4). Zgodnie z zasadą najmniejszego wysiłku tworzyłyonedośćzbliŜoneskupiskawtaki sposób, Ŝe zgrupowane w nich głoski nie róŜniły się między sobą pełnym zestawem cech artykulacyjnych. Część głosek prapolskich dodatkowo charakteryzowana była przez zespół 3 cech prozodycznych. W języku prasłowiańskim zbliŜone artykulacyjnie i Ramka4.Rekonstruowanecechyartykulacyjneiprozodyczne głosek prapolskich (wyszczególniono głoski róŜne artykulacyjnieodgłoseknowopolskich): A.Cechyartykulacyjne I.Rodzajrezonatora 1.ustna:[a][b][b’][c’][č’][d][dz’][dž’][e][ě][g][i][j][k] [l][l’][o][p][p’][r][ŕ][s][š’][t][u][w][w’][x][y][z][ž’][ъ] [ь][ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’] 2.nosowa:[ę][][m][m’][n][ń] II.Pracawiązadełgłosowych 1.dźwięczna:[a][b][b’][d][dz’][dž’][e][ě][ę][g][i][j][l] [l’][m][m’][n][ń][o][][r][ŕ][u][w][w’][y][z][ž’][ъ][ь] [ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’] 2.bezdźwięczna:[c’][č’][k][p][p’][s][š’][t][x] III.StopieńzbliŜenianarządówmowy 1.wysoka:[i][y][u][ь][ķ’][Ĝ’] 2.średnia:[e][ę][o][][ъ][ķ][Ĝ] 3.niska:[a][ě] 4.ześlizgowa:[j] 5.drŜąca:[r][ŕ][ķ][ķ’] 6.boczna:[l][l’][Ĝ][Ĝ’] 7.szczelinowa:[s][š’][w][w’][x][z][ž’] 8.zwartoszczelinowa:[c’][č’][dz’][dž’] 9. zwartowybuchowa: [b] [b’] [d] [g] [k] [m] [m’] [n] [ń] [p] [p’][t] IV.Miejsceartykulacji 1.dwuwargowa:[b][b’][m][m’][p][p’][w][w’] 2.przedniojęzykowozębowa:[d][n][s][t][z] 3.przedniojęzykowodziąsłowa:[r][l][ķ][Ĝ] 4.przedniojęzykowozębowaprepalatalna:[c’][dz’] 5. przedniojęzykowodziąsłowa prepalatalna: [č’] [dž’] [ŕ] [š’] [ž’][l’][Ĝ’][ķ’] 6.środkowojęzykowaprepalatalna:[ń][j] 7.tylnojęzykowa:[g][k][x] VI.PołoŜeniemasyjęzyka 1.przednia:[b’][c’][č’][dz’][dž’][e][ě][ę][i][j][l’][m’][ń] [p’][ŕ][š’][w’][ž’][ь][ķ’][Ĝ’] 2.centralna:[a][b][d][l][m][n][p] [r][s][t][w][y][z][ъ] [ķ][Ĝ] 3.tylna:[o][][u][g][k][x] B.Cechyprozodyczne I.Czastrwaniaartykulacji 1.długa:[a][ě][ę][i][][u][y][ķ][ķ’][Ĝ][Ĝ’] 2.krótka:[e][o] 3.półkrótka:[ъ][ь] półotwarte.KaŜdaztychtrzechgrupgłosek róŜni się artykulacyjnie od pozostałych przede wszystkim innym zakresem zbliŜeń narządów mowy: zdecydowanie otwartym, zdecydowaniezamkniętymorazpośrednim, otwartozamkniętym (półotwartym) (zob. ramka 3). Otwarty charakter artykulacyjny samogłoseksprawia,Ŝewzakresiemiejsca artykulacji ich charakterystykę wyczerpuje połoŜeniemasyjęzyka, a częścią składową ichopisumogąbyćcechy prozodyczne.W przypadku pozostałych głosek (zarówno spółgłosek właściwych, jak i głosek półotwartych) istotną cechą opisu jest miejsce artykulacji. Wspólną cechą samogłosek i zróŜnicowanej artykulacyjnie grupy głosek pośrednich jest to, Ŝe w ich artykulacji niezbędny jest aktywny udział wiązadeł głosowych (w odróŜnieniu od spółgłosek właściwych głoski te nie posiadająbezdźwięcznychodpowiedników).DodaćnaleŜy,iŜwobrębiegłosekpółotwartych 4 prozodycznie grupy głosek stanowiły − w najbardziej ogólnym ujęciu − samogłoski, spółgłoski właściwe oraz spółgłoski wyjątkowemiejscezajmowałytzw.sonanty,zdecydowanienajbliŜszesamogłoskomzuwagi nacharakterystykęprozodyczną(długie)ifunkcjęzgłoskotwórczą(zob.teŜpkt3). Zaprezentowane w ramce 4. cechy artykulacyjne poszczególnych głosek na gruncie polskim uległy znacznym przeobraŜeniom. Ramka5.Zaniksamogłosekpółkrótkich W prasłowiańszczyźnie artykulacja głosek półkrótkich [ъ] i [ь] mogła być – w zaleŜności od pozycji wyrazowej – słaba ([ ъ ] [ ь ]) lub mocna ([ъ] [ь]). Artykulacja jeru była słaba wtedy, gdy znajdował się on w wygłosie wyrazu lub w sylabie, która znajdowała się przed sylabą zawierającą pełną samogłoskę lub jer mocny, np. ppol.: [syn ъ ], [twar ь ], [d ъ wa], [m ъ nog ъ ], [w ь č’era], [pьs ъ ka]. Jer był artykulacyjnie mocny tylko w sylabie umiejscowionej przed sylabązjeremsłabym,np.ppol.:[sъn ъ ],[lьw ъ ],[pьk ъ la]. W polszczyźniejerysłabezanikły (np. ppol. [syn ъ ] ≥ stp. i npol. [syn]; ppol. [dъwa] ≥ stp. i npol. [dva]; ppol. [t ь ma] ≥ stp. i npol. [ćma]; ppol. [pьs ъ ka] ≥ stp. [p’eska] ≥ npol. [p’eska]), natomiast jerywpozycjimocnejzwokalizowały sięw[e](np.ppol.[sъn ъ ]≥stp.inpol.[sen];ppol.[lьw ъ ]≥ stp. [l’ev] ≥ npol. [lef]; ppol. [pьk ъ la] ≥ stp. [p’ekła] ≥ pol. [p’ek u a]. Wyszczególnione grupy (skupiska) głosek objęte zostały odmiennymi tendencjami rozwojowymi. W obrębie samogłosek najistotniejszą okazała się tendencja do zanikania stosunków iloczasowych, wśród spółgłosek właściwych na czoło wysuwa się wpływ połoŜenia masy języka na miejsce artykulacji głoski; tendencje w przeobraŜeniach artykulacyjnych głosek półotwartych miały niejednorodnycharakter. A.Samogłoski−zanikstosunkówiloczasowych Aa.Zaniksamogłosekpółkrótkich Istotną cechą prapolskiego systemu fonetycznego był iloczas, czyli zróŜnicowanie czasu trwania artykulacji poszczególnych samogłosek. Prapolski iloczas stanowił opozycję trójstopniową,naktórąskładałysięsamogłoskipółkrótkie,krótkieidługie.Opozycjatanie byłasymetryczna:prapolskisystemsamogłoskowytworzyły2głoskipółkrótkie(tzw.jery),2 głoski krótkie i 7 głosek długich. Kilkuetapowy proces zaniku stosunków iloczasowych w systemie języka polskiego rozpoczął się od wypadania głosek półkrótkich. Proces ten, dokonany juŜ w epoce przedpiśmiennej, przebiegał dwutorowo: w zaleŜności od pozycji wyrazowejgłoski[ъ][ь]zanikłybądźprzekształciłysięwsamogłoskę[e](zob.ramka5). Ramka6.Rozwójsamogłoseknosowychprzedzanikiem iloczasu Po pojawieniu się nowych wzdłuŜeń polszczyzna zyskała dodatkową parę nosówek [ē] [ō] (║ [ę] []). Z biegiem czasu zrównały się one pod względem stopnia zbliŜenia narządów mowy i połoŜenia masy języka i stały się jedną parą samogłosek nosowych niskich i środkowych, zróŜnicowanych jedynie pod względem czasu trwania artykulacji: Ab.Zanikpozostałychopozycjiiloczasowych Drugi etap zaniku szeregu iloczasowego miał charakter bardziej złoŜony i był procesem bez wątpienia dłuŜszym. Pozostałe dwie cechy związane z czasem trwania artykulacji samogłosek (długa − krótka) w początkowym [ē] > [ā] [ę] > [ą] [ō] [] okresiefunkcjonowaniapolszczyznynietylko nie uległy bowiem eliminacji, ale dodatkowo zostały wzmocnione pojawieniem się nowych pozycji wzdłuŜających i skracających (przed XIVw.,zob.Migdał?).IchwynikiembyłopowstanieparsamogłosekróŜniącychsięjedynie czasemtrwaniaartykulacji:[ā]:[a],[ē]:[e],[ō]:[o],[ī]:[i],[y]:[y],[ū]:[u],[ā]:[ą] nos (w przypadku samogłosek nosowych proces ten był bardziej złoŜony, zob. ramka 6). Dopiero 5 [ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plpies-bambi.htw.pl
|
|
 |
Odnośniki
Często usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.Marek Ludwicki 2 automatyka i robotyka, Studia, Automatyka i robotykaMarek-Ruka Marianna - Rehabilitacja społeczna, PSYCHOLOGIA, psychologia rozwojowa i osobowości, psychologia społecznaMarek Szczepaniec - Makroekonomia, Szkoła wykłady, MakroekonomiaMarek Dobecki - Zapewnienie jakości analliz chemicznych, Przedmioty ścisłe, Chemia, Chemia AnalitycznaMarek kk, prawo, karne, karne zmiany - projekty uzasadnienia 2014 i 2015Marek Bernacki - Stanisław Vincenz – Czesław Miłosz kręgi wzajemnej fascynacji i inspiracji, Teoria literaturyMarek-Szweda-194515-grH, MBM PWr W10, II stopień, badania elementów i zespołów maszynMarek Piwko Outsourcing elementem zarzdzania ryzykiem w banku2-[ www.potrzebujegotowki.pl ], Ściągi i wypracowaniaMarek Kozłowski- Ekonomia moralności- jak praca nad sobą tworzy wartość, ♦SECRET garden ♦, ●Filozofia, ►RóżneMAREK ANNEUSZ LUKAN - WOJNA DOMOWA, Dokumenty. Hasło - Krzaczki, Autorzy starożytni
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plniecoinny.xlx.pl
|
|
|
 |
Często usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.
|
|
|
|