aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

WOJSKOWY     INSTYTUT     HISTORYCZNY ZAKŁAD HISTORII DAWNEGO WOJSKA POLSKIEGO

MARIAN  BISKUP

Trzynastoletnia wojna

Z

Zakonem Krzyżackim

1454-1466

MARIAN   BISKUP

Trzynastoletnia wojna

Z

Zakonem

Krzyżackim

1454-1466

REDAKTOR   NAUKOWY

JANUSZ SIKORSKI

l

f

WARSZAWA    1967

WYDAWNICTWO  MINISTERSTWA  OBRONY NARODOWEJ

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

IDDDMDDMflS

293482

Opracowanie graficzne WŁADYSŁAW BRYKCZYŃSKI

Redaktorzy

MARIAN ANUSIEWICZ,   RYSZARD LECIŃSKI JADWIGA NADZIEJA

Redaktor techniczny JADWIGA JEGOROW

Wstęp

ZNACZENIE TEMATU

Militarna i polityczno-ideologiczna walka z niemieckim Zakonem Krzyżackim o o zyskanie przywłaszczonego w okresie rozdrobnienia feudalnego w XIII i na począt XIV stulecia Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej odegrała czołową rolę w dz jach średniowiecznego państwa polskiego. Państwo zakonne w Prusach - feudalny t\n kolonialny nad Bałtykiem, było silnym organizmem politycznym, ekspozyturą niemi kiego rycerstwa, a wyrastając w XIV stuleciu na czołówkę niemieckiego „parcia wschód"  nad Bałtykiem,  nie   tylko   przeszkodziło naturalnemu   zrastaniu   się zi] pomorskich z odradzającym się Królestwem Polskim ostatnich Piastów, lecz, co więij na skutek zaborczej  ekspansywności wobec sąsiedniej Litwy i ziem północnorusk "zaczęło zagrażać podstawom jego niezależności. Unia polsko-litewska z 1385 r. i bęi ca jej rezultatem wspólna zwycięska walka sił polskich i litewsko-ruskich na polj Grunwaldu w 1410 r. zdołały zahamować dalszą ekspansywność krzyżacką oraz p( ciąć korzenie potęgi państwa zakonnego1. Zwycięstwo grunwaldzkie, choć zabezpieej jąć  egzystencję  polityczną  Litwy  nie  zdołało   przywrócić  Polsce  zagrabionych   zJ Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, spowodowało jednak załamanie politycz wielkości państwa zakonnego ł wywołało  kryzys wewnętrzny Zakonu Krzyżackie Utorowało ono również drogę rozwojowi antyzakonnej opozycji stanów pruskich, żących  do ograniczenia  samowoli władzy krzyżackiej,  nawiązujących  coraz bardi ożywione kontakty gospodarcze, społeczne i kulturalne ze społeczeństwem i państvd polskim. Na gruncie tych coraz ściślejszych więzi mógł powstać i rozwinąć się k sekwentny program ponownego zjednoczenia ziem pomorskich - nie wyłączając F właściwych - z Polską, program zyskujący poparcie wśród znacznej części społeca stwa polskiego. Przyniósł on w ostatecznym rezultacie w początkach 1454 r. wyb powstania  stanów pruskich  przeciw władzy  krzyżackiej  i  poddanie  się  ich pańs polskiemu. Akt inkorporacji Prus wydany przez Kazimierza Jagiellończyka 6 mi 1454 r. proklamował ponowne zjednoczenie ziem pomorskich, powiększonych o zie Prus, z państwem polskim, a. zarazem likwidował krzyżacki twór polityczny na po niowym brzegu Bałtyku.

Ale o zrealizowanie tych postanowień tak doniosłych dla całego procesu dzieje go Polski - nie tylko XV-wiecznej  - trzeba było  stoczyć przewlekłą,  ciężką w militarną  z Krzyżakami i ich adherentami, walkę, która przeszła do historii mianem wojny trzynastoletniej  (1454-1466). Ona to dopiero przesądziła o ostał nym pokonaniu niemieckiego Zakonu i utrwaleniu - w zasadniczym zrębie - w t

1 S.   M.  Ku czy ń s k i,  Wielka  Wojna  z  Zakonem  Krzyżackim  w  1.   1409-1411,  Wa^ wa 1960.

tacie toruńskim 1466 r. postanowień aktu inkorporacji Prus i zjednoczeniu większości i ziem na czele z ujściem Wisły na okres przeszło trzech stuleci z państwem polskim. Wojna trzynastoletnia stanowi więc jeden z ważnych etapów procesu dziejowego Polski XV wiecznej wiążąc się przy tym ściśle z historią ogólnoeuropejską, zwłaszcza krajów Europy środkowej i strefy bałtyckiej. Odegrała ona zarazem doniosłą rolę w historii polskiej sztuki wojennej, wprowadzając do niej istotne nowe elementy lub rozwijając dawniej już istniejące. Stąd też znaczenie i waga tego tematu, który nie został jednak dotąd w sposób dostatecznie szeroki i syntetyczny opracowany w histo­riografii polskiej. Złożyło się zresztą na to wiele przyczyn. Nie ulega wątpliwości, że rozmiary i złożoność samego tematu stanowiły tutaj czynnik hamujący. Pełna histo­ria wojny trzynastoletniej objąć bowiem musi zarówno problemy czysto militarne, jak również gospodarcze, polityczne i ideologiczne przy uwzględnieniu szerokiego tła sto­sunków tak ogólnopolskich i wewną.trzpruskich, jak międzynarodowych, zwłaszcza zaś roli państw sąsiednich. Drugi czynnik komplikujący stanowiła rozległość bazy źródło­wej, rozrzuconej nie tylko w kilku archiwach pomorskich czy polskich (Gdańsk, Toruń, Warszawa,), lecz także zagranicznych, częściowo niedostępnych zwłaszcza w okresie międzywojennym (jak archiwum królewieckie). Trzeci moment - to brak zaintereso­wania tym rozległym tematem u historyków wojskowości polskiej, ograniczających się zazwyczaj do ukazywania najogólniejszych tylko cech wojny. Także długotrwała szczupłość polskiej kadry badawczej, zajmującej się problematyką dziejów średnio­wiecznego Pomorza, nie sprzyjała podjęciu i zrealizowaniu tego zadania.

HISTORIOGRAFIA WOJNY TRZYNASTOLETNIEJ

W tej sytuacji tematyka wojny trzynastoletniej przez długi czas stanowiła domenę silniejszej, posiadającej łatwiejszy dostęp do podstawowych archiwaliów, zwłaszcza krzyżackich w Królewcu, wschodniopruskiej historiografii niemieckiej o przeważnie na­cjonalistycznym i prokrzyżackim obliczu, której główne zainteresowanie skupiało się jednak na dziejach wojny ukazywanych od strony faktografii wydarzeń militarnych czy politycznych i z punktu widzenia pruskiego partykularza. Dążenie do całościowego ukazania dziejów wojny, widoczne jest przede wszystkim w najstarszych, przestarza­łych już dzisiaj, pochodzących ze schyłku XVIII - początku XIX wieku kompendiach L. v. B a c z k i2, a zwłaszcza A. v. K o t z e b u e g o3, którego dzieło wolne od glo­ryfikującej tendencji krzyżackiej, odbija korzystnie od innych prac kręgu wschodnio-pruskiego. Najpoważniejszą i szczególną rolę odegrała jednak opublikowana w r. 1838 synteza Johannesa V o i g t a, czołowego reprezentanta historiografii pruskiej z pierw­szej połowy XIX stulecia, autora 9-tomowej Historii Prus, który po raz pierwszy na szeroką skalę wykorzystał bogatą bazę źródłową Archiwum Zakonu Krzyżackiego w Królewcu, a częściowo także przekazy Archiwum Toruńskiego4. Synteza jego napi­sana w duchu zdecydowanej apologii walk Zakonu - poprzednika brandenburskich Hohenzollernów - z Polską i stanami pruskimi, nie panująca nad ogromem faktów, rozpatrywanych zbyt często w oderwaniu od stosunków pozapruskich, stanowiła dla całego zastępu historyków niemieckich nie tylko podstawową „encyklopedię faktogra-graficzną" (m.in. dzięki obfitym przypisom archiwalnym), ale także źródło inspiracji N ideologicznej. Podobny charakter i znaczenie miała inna wcześniejsza praca tego auto­ra (r. 1824) poświęcona historii Malborka - stolicy w. mistrzów krzyżackich, a zawie-

2              L. von B a c z k o, Ges,

3              A. von Kotzebue,

''J.   V o i g t,   Geschichte Preussens, t.

Preussens, t. III, Konigsberg 1794, s. 320-368.

7-240.

s.  360-708.

rająca dłuższą partię wiążącą się z okresem wojny5. Ostatnią próbę syntezy dzieji wojny trzynastoletniej w nauce niemieckiej dał w r. 1886 J. C a r o, autor niemi kiego podręcznika historii Polski6, związany w drugiej połowie XIX stulecia z ówcz nym wrocławskim ośrodkiem historycznym. Monografia jego, choć wolna od apoloj tycznego tonu pracy J. Voigta i uwzględniająca materiał źródłowy opublikowany jej czasów, obciążona jednak była akcentem stronniczości i nacjonalizmu7. Synt< J. Caro dawała w sumie tylko powierzchowne informacje dla militarnych dzieji wojny, poświęcając większą uwagę zagadnieniom politycznym i ustrojowym. Jedyi rolę stanów pruskich w okresie wojny, a zwłaszcza ich wysiłek finansowy, przedsta^ M. Toeppen w komentarzach do edycji aktów zjazdów stanów, tak strony k lewskiej jak krzyżackiej8.

Podejmowane po Voigcie i Caro próby całościowego przedstawienia wojny, krót i pobieżne, o zaostrzającym się w ośrodku królewieckim po r. 1920 tonie orokrzyż kim i antypolskim, jak kompendia Chr. Krollmanna czy Br. Schumacl: r a9, nie wniosły już żadnych istotnych momentów. Jedynie dla roli wojny w stre bałtyckiej, ze szczególnym zaakcentowaniem roli Hanzy, poważniejsze ujęcie t E. Dae'nell10.

Natomiast   znaczne   osiągnięcia   uzyskali   badacze   niemieccy   przy   opracowywa tematów dotyczących dziejów wojny w poszczególnych jej fazach, regionach czy wi szych ośrodkach11,   dzięki wykorzystaniu   zarówno   ogłaszanych   w  drugiej    połoi XIX  stulecia  podstawowych  materiałów źródłowych  kronikarskich i  stanowych, nowych  materiałów  archiwalnych z  archiwów  prusko-warmińskich.   Początkową  f wojny w r. 1454 usiłowali ukazać w przestarzałych już dziś, choć zawierających jesz niekiedy trafne stwierdzenia, rozprawach   J. M a l o t k a12   i   A. Kawoiewsk Roli   Warmii   biskupiej    w   całości   wojny    szczegółowsze   opracowanie   poświl V.   Rohrich,   na ogół trafnie polemizując z uproszczeniami wcześniejszej, skraj prokrzyżackiej   rozprawy W.   B r ii n i n g a14.  Znacznie  słabiej   naszkicowana  zos rola biskupiej Pomezanii przez H. C r a m e r a10. Żywiej rozwijane były badania i rolą Gdańska - najznaczniejszego ośrodka miejskiego w Prusach, opierające się w głj nym zrębie na bogatych zbiorach tamtejszego archiwum. Rozprawa M.   B a 11 z e ukazała po raz pierwszy organizację mieszczańskich sił zbrojnych Gdańska w pod

5              J. V o i g t, Geschichte Marienburgs, Konigsberg 1824,  s. 402-510.

6              J.  Caro,   Geschichte  Polens,  t.  V,  Gotha   1886;  tłum.   polskie  St.  Mieczyńskie
Dzieje Polski, t. V, Warszawa 1899, s. 1-218.

7              Por. recenzję Fr. P a p e e g o, „Kwart. Hist", t. l,  1887, s.  107.

8              Acten  der  Standetage   Preussens  unter  der  Herrschaft  des  Deutschen   Ordens,   t.   I\
Leipzig 1884-1886.

9              Ch.  K r o 11 m a n n,  Politische Geschichte des Deutschen Ordens in  Preussen,  Kónigs
1932,   s.   147-158;   B.    Schumacher,    Geschichte   von   Ost-   und  Westpreussen,   Kónigs
1937, s. 126-129.

10              E.   D a e n e 11,   Die Blutezeit der deutschen Hanse, t. II, Berlin 1906, s. 146 i nast.

11              Poniższy przegląd wskazuje tylko na najważniejsze i najistotniejsze pozycje historiogra
ne. Szczegółowy wykaz vide bibliografia.

12              J.   M a l o t k a,  Beitrage  żur   Geschichte  Preussens  im   15.  ]ahrhundert,   Konigsberg   l
s. 27-56.

13              A.  K a w o l e w s k y,   Die ersten ]ahre des Stadtekrieges gegen den Deutschen Order
zum Auszuge des Hochtneisters aus der Marienburg, Progr. Realgymn., Tilsit 1903.

14              V.    Rohrich,    Ermland  im  dreizehnjdhrigen   Stadtekriege,   odbitka   z:   „Zeitschrift
Geschichte u.  Altertumskunde  Ermlands",  t. XII,  Braunsberg  1896;  W. B r u n i n g,  Die  Ste,
des   Bistums  Ermland  zum  Deutschen   Orden   im   dreizehnjdhrigen   Stadtekriege,   „Altpr.   Mo
schrift", t. XXIX i XXXII, 1892-1895.

15              H. C r a m e r, Geschichte des vormaligen Bisthums Pomesanien, Marienwerder 1884, s.
i nast.

kowym okresie wojny z zasygnalizowaniem zwłaszcza roli broni palnej16. Problematykę tę szerzej rozwinął G. Kohler, zarysowując miejsce Gdańska w całości operacji militarnych wojny17, jak również W. Hahlweg w swoim opublikowanym tylko częściowo studium18. Militarną, polityczną i finansową rolę Gdańska zanalizował szczegółowiej P. S i m s o n, rozpatrując ją głównie z partykularno-mieszczańskiego punktu widzenia19. Zagadnienie to rozwinął tenże autor w syntezie dziejów Gdańska...