aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach. był niezdyscyplinowanym, sprawiającym problemy wychowawcze, niezbyt pilnym uczniem. Dwukrotnie zmieniał szkołę. Rozpoczął naukę w liceum techniczno-teatralnym, ale zrezygnował i zaczął pracę w Stoczni Rzecznej. Ukończył kursy samochodowe. Kilka lat, które spędził za kierownicą, fizyczna, niebezpieczna praca w surowych warunkach, wywarły wpływ na jego późniejszą twórczość. W czasie pracy z Metrobudowie został korespondentem robotniczym Trybuny Ludu . W 1952 roku powstały jego pierwsze teksty literackie: najwcześniejsza wersja Sonaty Marymonckiej, którą po ocenie Bohdana Czeszki poprawiał i publikował w różnych czasopismach. Jest to historia Ryśka Lewandwskiego, syna furmana z Marymontu, przed wojną ulicznika i chuligana, w czasie wojny kelnera restauracji na prowincji, po wojnie – dojrzewjącego ideologicznie do komunizmu pracownika bazy transportowej. Książkowe wydanie Sonaty… ukazało się dopiero w 1982 na podstawie rękopisu. Idąc za radą B. Czeszki jeden z wątków Sonaty… opracował jako osobne opowiadanie i tak powstała Baza Sokołowska(ukończona w 1953).

W tym samym roku odszedł z przedsiębiorstwa samochodowego w Warszawie i otrzymał z ZLP kilkumiesięczne stypendium twórcze. Wyjechał do Wrocławia gdzie zajął się wyłącznie pisaniem. W 1954 Baza … ukazała się w odcinkach w „Sztandarze Młodych”, wywołując różne reakcje. Opowiadanie to weszło też do zredagowanego przez B. Czeszkę Almanachu Młodych , stając się utworem najczęściej wymienianym w pozytywnym kontekście w krytycznych omówieniach zbioru.

We wrześniu 1954 rozpoczął pracę w tygodniku „Po prostu”, gdzie był regularnym felietonistą, a od roku 1956 redaktorem działu prozy. Hłasko przywoływał dwa autorytety : Hemingwaya, jako pisarza prawdy o ludzkiej pracy i Dostojewskiego jako piewcy prawdy o sprawach ostatecznych.

Moment właściwego debiutu Hłaski to rok 1955 kiedy opowiadania Robotnicy wygrało konkurs literacki V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów o Pokój i Przyjaźń w Warszawie, otrzymując Nagrodę Pracy. Reszta opowiadań ukazała się w prasie a 1956 wydany został debiutancki tomik – Pierwszy krok w chmurach.

Książka ta odniosła sukces czytelniczy. Została nagrodzoną prestiżową nagrodą, zostawiając w tyle Petrarkę Jana Parandowskiego , Kolumbów rocznika 20 Romana Bratnego, Głosy w ciemności Juliana Stryjkowskiego, Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego, Buty Jana Szczepańskiego, Słonia Sławomira Mrożka, Niebieskie kartki Adolfa Rudnickiego i Koniec „Zgody Narodów” Teodora Parnickiego.

BOHATER W ŚWIECIE WARTOŚCI

Jan Błoński stwierdził,że autorzy młodej prozy okolic 1956 roku, Hłasko i jego następcy, stworzyli mitologię pokolenia październikowego przełomu. Za podstawowe elementy tej mitologii uznał: mit odrębności(„stracone pokolenie” – wojenne dzieciństwo,dojrzewanie w czasach stalinizmu, utrata złudzeń w czasie odwilży), mit nieszczęścia (klęska młodych ludzi boleśnie zranionych w zetknięciu z brutalnym światem dorosłych), mit erotyczny(niemożność przeżywania własnego szczęścia w świecie porażającym zewnętrzną brzydotą i pozbawionym trwałych hierarchii wartości) oraz mit lumpa(fascynacja ludźmi z marginesu, żyjącymi niekonwencjonalnie). Zasadniczy kształt tej mitologii nadał Hłasko w debiutanckim tomiku, a potem rozszerzył w „mikropowieściach” : Ósmy dzień tygodnia, Cmentarze, Następny do raju. Jego następcy – „hłaskoidzi” nieco ją zmodyfikowali.

Bohaterowie opowiadań Hłaski ukształtowani są w opozycji do herosów literatury socrealistycznej(gdzie człowiek był tylko trybikiem). W centrum zainteresowania staje indywidualny człowiek, jego osobiste przeżycia, zranione uczucia, wstydliwe słabości i głód wartości moralnych. Bohaterowie Pierwszego kroku w chmurach są sentymentalni i romantyczni(podporządkowanie myślenia i działania emocjom, samotność, poczucie dysharmonii), a z drugiej strony  na ich konstrukcji zaważyła fascynacja pisarza amerykańską literaturą oraz filmem(kreacje Humphreya Bogarta – role pozornie cynicznych twardzieli o wrażliwych duszach). Jego bohaterowie robią wszystko ponad normę : żyją , kochają, pracują, piją, rozpaczają i radują się inaczej niż przeciętni ludzie.

Rola kobiet. Autor Ślicznej dziewczyny obdarza kobiety ambiwalentnymi uczuciami. Jest ona obiektem najwyższych męskich uczuć, a jednocześnie pułapką bilogii, kolejnym sidłem zastawionym przez życie na mężczyznę. Bywa Dziwką i Madonną. W Domu mojej matki jest starą i brzydką kobietą, nieszczęśliwą i niekochaną, doprowadzającą syna do rozpaczy. W Kanciku okalecza bohatera psychicznie. W Pętli próbuje uratować od zguby, a tak naprawdę osacza upartą miłością i popycha do samobójstwa.

Sentymentalni bohaterowie Hłaski są skazani na klęskę. Żyją w świecie , w którym: piękno kłamie i zwodzi (Śliczna dziewczyna), marzenia nigdy się nie spełniają (Dom mojej matki, List, Odlatujemy w niebo), żywczliwość i pomoc innych ludzi zawodzi albo przychodzi nie w porę (Pętla, Pierwszy krok w chmurach), przyjaźń ulega degradacji (Najświętsze słowa naszego życia), a zawierzenie uczuciu najważniejszemu – miłości jest jak Lombard złudzeń. W tym świecie nie ma nadziei – „Wszędzie jest tak samo”, jak mówi chłopiec z Okna.

Akcja większości opowiadań rozgrywa się na ulicy, w knajpie lub snobistycznej kawiarnii, w prymitywnych barakach, na łączce za fabryką, na brzegu rzeki w peryferyjnej części miasta. Świat Pierwszego kroku w chmurach tonie w oparach alkoholu będącego obroną przed światem. Jego bohaterowie zachwoują dystans w stosunkach międzyludzkich aby chronić się przed cierpieniem.

PRZESTRZEŃ

Opowiadania zawierają wiele realiów codziennej egzystencji Polaków w pierwszej połowie lat 50. Mamy tu jednak do czynienia ze zwodniczością ich realizmu i prawdomówności – gromadzą jedynie mroczne barwy opisywanego świata . Krytycy zarzucali Hłasce jednowymiarowość. Po latach różowego lukru nadużył barw mrocznych. Później nazwał tę technikę prawdziwym zmyśleniem.

POLEMIKA Z SOCREALIZMEM

Nowatorstwo Pierwszego kroku…. Polegało na odwróceniu w tych opowiadaniach socrealistycznej poetyki. Znajduje się jednak w tym tomie jedno opowiadanie realizujące socrealistyczny schemat. Jest  nim Baza sokołowska, historia młodego chłopca, który wyrasta na człowieka w trudnej szkole życia jaką jest baza transportowa na peryferiach Warszawy. Ukazany jest tu zgrany, choć przeżywający zwykłe międzyludzkie konflikty kolektyw; ludzie bazy kochają swoją pracę, młody człowiek włączony w ten zespół uczy się pokonywać słabość biorąc przykład z kolegów, dyskretnie wspiera go w tym sekretarz partii, towarzysz Szymaniak, z którym odbywa pogawędkę na temat ideowego dojrzewania komunizmu. I  jak na socrealistyczną prozę przystało, opowiadanie kończy się optymistycznie – zwycięstwem Studenta nad swoimi słabościami i trumfem wiary Szymaniaka w możliwości tkwiąze w ludziach.

Opowiadanie to jest dowodem na to, że zarówno Hłasko jak i całe jego zetempowskie pokolenie, było dobrym materiałem na komunistów. Byli skłonni komunistyczne prawdy uznać za swoje. Hłasko dojrzewając i przeżywając kolejne rozczarowania staje się jednak buntownikiem i oskarżycielem ustroju, stąd taki rozdźwięk pomiędzy Bazą sokołowską a pozostałymi opowiadaniami tego tomu, w których elementy socrealistycznego schematu ulegają destrukcji.

Język. Hłasko odszedł od sztucznego, pompatycznego i zideologizowanego języka socrealistycznej poezji i prozy(nowomowa), sięgając – jak nieco wcześniej Leopold Tyrmand w powieści Zły do mowy ulicy, prostych ludzi. Młodzi pisarze przełomu 1956 r. wyszli z założenia,że nowy system wartości pociąga za sobą konieczność wykreowania nowego języka. Cechowała go potoczność, aforystyczność mowy, chwiejność aksjologiczna, dialogowość, operowanie przeciwieństwami, rejestrowanie społecznej wielo- i rónojęzyczności. Język potoczny używany był aby pokazać prawdę warszawskich ulic, ale i aby ośmieszyć ich obraz w prozie socrealizmu. W przypadku Hłaski podstawowe znaczenie ma tu zanalizowane przez JERZEGO JARZĘBSKIEGO literackie doświadczenie pisarza: obowiązkowe lektury młodego Polaka – wielcy romantycy, pozytywiści, Wyspiański, Żeromski ; Biblia; arcydzieła klasyków(Szekspir, Dostojewski), twórczość amerykańskiego „straconego pokolenia” (Hemingway, Stinbeck, Caldwell), brukowe powieści sensacyjne, powieści i filmy „czarnej serii” (zwłaszcza z Humphreyem Bogartem – role rozmiłowanych w alkoholu „prawdziwych mężczyzn o miękkim sercu” => Casablanca – fascynacja Hłaski) oraz powieści socrealistyczne.

W opowiadaniach Hłaski pojawia się: stylizacja biblijna – paralelizmy składniowe, powtórzenia, sentencjonalność i specyficzny, poetycki, litanijno-modlitewny język(Najświętsze słowa…, Dwaj mężczyźni na drodze, Żołnierz) i cytaty z konkretnych utworów (np. A.Bursy). Występuje tu narracja behawiorystyczna(zrodzona na gruncie amerykańskim po I wojnie) – wiedze o przeżyciach czy stanach psychicznych postaci czerpiemy nie z wypowiedzi narratora, lecz z opisu zachowań poszczególnych postaci lub przytoczonych w narracji wypowiedzi bohaterów.

W roku 1956 i 1957 na łamach czasopism ukazały się kolejne opowiadania Hłaski: Anioł nie przyszedł dziś wieczorem, Głód, Wilk, Namiętności. Ich pogłębiający się pesymizm doprowadził do krytyki. Zarzucano mu jednostronność, czarnowidztwo, brutalność, cynizm, powtarzanie tych samych motywów, bohaterów i chwytwów artystycznych.  Niechęć spotęgowało opublikowanie Ósmego dnia tygodnia i decyzja o ekranizacji tej powieści (film ten nie wszedł w 1956 na ekrany wskutek ingerencji samego Gomułki).

ÓSMY DZIEŃ TYGODNIA, NASTĘPNY DO RAJU, CMENTARZE

Kolejna mikropowieść to Głupcy wierzą w poranek, której wydanie książkowe pod zmienionym tytułem Następny do raju złożone do druku zostało skonfiskowane przez cenzurę. Inne jego utwory również często były drukowane z opóźnieniem.

W tych mikropowieściach pojawiają się te same, co w Pierwszym kroku w chmurach tematy ( kobiety oszukujące kochających je mężczyzn, samotność ludzi, klęska marzeń, dom-więzienie, deszcz jako nieodłączny element i symbol codziennej udręki) i ten sam pesymizm. To co różni opowiadania z pierwszego tomu od późniejszych mikropowieści, to fakt,że w tych drugich społeczny i polityczny kontekst dramatów bohaterów ulega wyostrzeniu; o ich nieuchronnej katastrofie życiowej w coraz większym stopniu decydują mechanizmy życia zbiorowego związane z ustrojem politycznym i sposobem sprawowania władzy w Polsce Ludowej, co oni coraz jaśniej dostrzegają.

Ósmy dzień tygodnia. Rozwinięcie historii pary (Piotr i Agnieszka) z Pierwszego kroku… Każdy z bohaterów świata naszkicowanego przez pisarza czeka na ów ósmy dzień tygodnia, ostatecznie zawsze doznając raniącego rozczarowania. To świat pełen pijaków i ludzkiego upadku. Bohaterką jest dziewczyna, która odwleka chwilę seksulanej inicjacji nie mając pewności, czy miłość jej chłopaka jest wystarczającym antidotum na brud świata, który widzi wo...