aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]
MARIAN PAWLAK JERZY SERCZYK
PODSTAWY BADAŃ HISTORYCZNYCH
Skrypt dla studentów I roku historii
KOMITET REDAKCYJNY:
przewodniczący - EUGENIUSZ ROGALSKI
sekretarz - GRAŻYNA JARZYNA
członkowie - MAKSYMILIAN GRZEGORZ, JULIUSZ JUNDZIŁŁ
ANDRZEJ PRÓSZYŃSKI, WŁODZIMIERZ JASTRZĘBSKI
RECENZENCI: prof. dr hab. KAZIMIERZ MALISZEWSKI prof. dr hab. WACŁAW ODYNIEC
REDAKTOR: JAGNA URBAŃSKA
© Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy 1999
Wydanie VIII (uzupełnione)
ISBN 83-7096-050-2
ISBN 83-7096-223-8-Wyd. VII
ISBN 83-7096-313-7 Wyd. VIII
WYDAWNICTWO UCZELNIANE WYŻSZEJ SZKOŁY PEDAGOGICZNEJ W BYDGOSZCZY
Poz. 826
Ark. wyd. 7,21 Papier offsetowy ki. III 70x100 80g
Skład i druk: Dział Poligrafii WSP w Bydgoszczy
SPIS TREŚCI
OD AUTORÓW.............................................. 5
WSTĘP..................................................... 7
Historia jako nauka ........................................... 7
Metoda historyczna ...........................................11
HEURYSTYKA ..............................................17
Literatura naukowa ...........................................17
Literatura historyczna (typy naukowych opracowań historycznych) .....18
Źródła historyczne ............................................22
Podział źródeł pisanych ........................................30
BIBLIOTEKI ................................................36
Zarys dziejów bibliotek ........................................37
Największe biblioteki naukowe świata ............................38
Biblioteki naukowe w Polsce zawierające zbiory historyczne ..........41
Korzystanie z biblioteki ........................................62
BIBLIOGRAFIA .............................................65
Bibliografie ogólne polskie .....................................67
Historyczne bibliografie retrospektywne...........................70
Bieżące bibliografie historyczne .................................71
Bibliografie regionalne Kujaw, Pomorza, Warmii i Mazur.............75
Czasopisma .................................................77
DRUKOWANE WYDAWNICTWA ŹRÓDŁO WE ..................84
ENCYKLOPEDIE I SŁOWNIKI ................................90
ARCHWA ..................................................96
MUZEA ...................................................106
TECHNIKA PRACY Z KSIĄŻKĄ I ŹRÓDŁEM ................. 109
KRYTYKA ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH ...................... 113
Uwagi wstępne ...................................'.......... 113
Krytyka zewnętrzna ......................................... 114
Krytyka autentyczności źródła..................................123
Krytyka wewnętrzna .........................................129
Nauki pomocnicze historii .....................................133
Ustalenie faktów ............................................140
Porządkowanie faktów ........................................142
Praca naukowa studenta historii ................................144
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA ................................149
OD AUTORÓW
Pierwsze wydanie niniejszego skryptu, autorstwa Jerzego Serczyka, ukazało się w
roku 1963 nakładem Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Został on
napisany jako swego rodzaju kontrpropozycja wydanego równocześnie przez
poznańskiego historyka Benona Miśkiewicza skryptu pt. Wstąp do badań
historycznych. Nad obydwoma skryptami odbyła się wówczas w Toruniu publiczna
dyskusja, w której -oprócz obu autorów - wzięli udział także historycy z innych
ośrodków uniwersyteckich. Głównym jej przedmiotem było zagadnienie, jak powinny
kształtować się proporcje między wiedzą teoretyczną: metodologią, teorią i
filozofią historii a wiedzą o charakterze warsztatowym: heurystyką, krytyką
źródeł, ich interpretacją i bibliografią w elementarnym podręczniku
przeznaczonym dla początkującego studenta historii. W dyskusji tej autor
niniejszego skryptu reprezentował stanowisko „praktyczne".
W latach następnych w uniwersytetach polskich używane były dwa skrypty w
zależności od preferencji prowadzących zajęcia ze „Wstępu do badań
historycznych". Skrypty te kilkakrotnie wznawiano, wprowadzając poprawki i
uzupełnienia. Wznowienia naszego skryptu ukazywały się nadal w Toruniu.
W roku 1990 skryptem zainteresowała się Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy,
uznając go za właściwy tekst wyjściowy w nauczaniu podstaw wiedzy niezbędnej w
pracy naukowej studenta historii. W odróżnieniu od innych wydanych wcześniej
materiałów i podręczników skrypt: Podstawy badań historycznych był
metodologicznie neutralny i nie wymagał w tym zakresie przeróbek.
Inaczej rzeczy miały się z częścią informacyjną skryptu: opisami
bibliograficznymi wydawnictw, nazwami i adresami archiwów, bibliotek, muzeów itd.
Tu potrzebna była aktualizacja, gdyż od daty ostatniego wydania toruńskiego
ukazało się wiele nowych związanych z treścią skryptu publikacji.
Głębokie przemiany polityczne i ustrojowe, jakie nastąpiły w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, spowodowały zniknięcie szeregu instytucji typu
bibliotecz-
6
nego i archiwalnego (np. archiwum historii partii), zmiany ich usytuowania
organizacyjnego oraz nawet nazw miejscowości, w których się znajdowały (jak np.
powrót do nazwy Sankt Petersburg w Rosji). W związku z tym w niniejszym, ósmym
wydaniu Podstaw badań historycznych, część merytoryczna autorstwa Jerzego
Serczyka nie została zmieniona, natomiast niezbędne poprawki i uzupełnienia w
części informacyjnej skryptu wniósł Marian Pawlak.
Bydgoszcz, 1999
Marian Pawlak Jerzy Serczyk
WSTĘP
Historia jako nauka
Wyraz „nauka" nie jest terminem jednoznacznym. W języku polskim, w mowie
potocznej nauką często nazywamy sam proces uczenia się (o czym świadczą
rozpowszechnione wyrażenia takie, jak „nauka własna", „nauka języka polskiego" i
inne podobne). To znaczenie terminu „nauka" nie interesuje nas tutaj.
Nauka, w tym sensie, w jakim będziemy się nią zajmowali, to zbiorowy dorobek
intelektualny ludzkości - zdobyta i posiadana wiedza o przyrodzie,
społeczeństwie i o człowieku, rozumianym jako część składowa przyrody, jak i
część składowa społeczeństwa. W tym sensie nauka jest tylko jedna i tylko jedna
być może. Czasem nazywamy również nauką samo badanie naukowe, czyli zespół
czynności prowadzący do powiększenia zasobu naszej wiedzy o nowe elementy lub
zastępujący elementy zdezaktualizowane, przestarzałe, elementami nowymi. W obu
tych wypadkach posługujemy się zazwyczaj wyrazem „nauka" bez żadnych
przymiotników. Możemy na koniec obydwa interesuj ące nas znaczenia wyrazu
„nauka" łączyć ze sobą i mówiąc o nauce mieć na myśli zarówno zgromadzoną już
wiedzę, jak i samą czynność jej gromadzenia.
Nie każda wiedza, a przynajmniej nie wszystko to, co za wiedzę uchodzi, jest
wiedzą rzeczywiście i - co za tym idzie - nie każdy zbiór wiadomości może
pretendować do miana części składowej nauki. Również nie wszystkie rodzaje
poznawania rzeczywistości i jej przedstawiania mogą być uważane za badania
naukowe. Nie jest nauką religia, ale także nie jest nią sztuka, technika i
praktyka produkcyjna. Ścisłe zdefiniowanie nauki i badań naukowych nie jest
możliwe, jakkolwiek wydaje się to paradoksalne. Jesteśmy natomiast w stanie
wyliczyć kilka cech, co do których panuje zgodność, że przy ich pomocy da się
odróżnić naukę od innych rodzajów działalności umysłowej człowieka.
Cechy te są następujące: postępowanie badawcze zgodne z metodami właściwymi dla
danej gałęzi nauki, czyli dyscypliny naukowej; terminologia jednoznaczna,
zrozumiała i sprawdzalna; przyjmowanie za prawdziwe tylko takich twierdzeń,
które
8
dadzą się udowodnić, lub których prawdopodobieństwo jest wystarczająco
uzasadnione; uporządkowanie wyników danej dyscypliny w powiązany logicznie
system, który nie powinien zawierać wewnętrznych sprzeczności. Ponadto osoby
zajmujące się badaniami naukowymi winna cechować postawa krytyczna wobec
wypowiadanych przez siebie poglądów i wobec osiągniętych wyników. Wyniki te
trzeba nieustannie kontrolować i w razie stwierdzenia ich niezgodności z
obserwacjami - korygować, tak, aby każde wypowiadane zdanie pozostawało w
zgodzie z dającymi się sprawdzić faktami. Działalność badawcza nie może wreszcie
polegać na poznawaniu rzeczy już poznanych, lecz musi mieć charakter twórczy.
Występujące czasem wielokrotnie, a niezależne od siebie odkrycia naukowe mogą
być wytłumaczone trudnościami w przekazywaniu informacji, ale nie zmienia to
faktu, że właściwie dokonano tylko jednego odkrycia.
Ograniczone możliwości umysłu ludzkiego powodują, że równoczesne zajmowanie się
wszystkimi dyscyplinami naukowymi nie jest możliwe. Dzieje się tak m.in. i z
tego względu, że każda z nich, dążąc do poznania określonego wycinka
rzeczywistości, bada inne kategorie zjawisk, wymagające różnych metod dla ich
zaobserwowania, zrozumienia i włączenia w system danej dyscypliny naukowej.
Pojęcie dyscypliny naukowej jako części składowej nauki, mającej swój własny,
wybrany z całej rzeczywistości przedmiot badań i stosującej dla jego poznania
właściwe sobie metody badawcze, nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Czasem zamiast
o dyscyplinie naukowej mówimy o nauce z dodaniem odpowiedniego przymiotnika, np.
nauka historyczna.
Należy powiedzieć jeszcze kilka słów na temat klasyfikacji dyscyplin naukowych.
Najczęściej wymienianym i najlepiej znanym systemem porządkującym dyscypliny
naukowe jest ich sklasyfikowanie według przedmiotu badań. Dzielimy więc naukę na:
a) nauki przyrodnicze (zajmujące się przyrodą i człowiekiem jako jej częścią),
b) nauki humanistyczne, czyli społeczne (zajmujące się człowiekiem jako
członkiem społeczeństwa), do których należy także historia.
Można tu wspomnieć, że innym interesującym podziałem nauk jest rozróżnienie nauk
formalnych i empirycznych. Pierwsze z nich mogą uzasadniać swoje twierdzenia i
wynikające z nich systemy wyłącznie metodami dedukcyjnymi, bez odwoływania się
do doświadczenia. Takimi naukami są \ogika formalna oraz matematyka (ze
wszystkimi swoimi częściami składowymi, jak np. teoria gier, cybernetyka, teoria
9
informacji itd.). Wszystkie pozostałe nauki są naukami empirycznymi
uzasadniającymi swe twierdzenia zarówno przy pomocy indukcji, jak i dedukcji;
według tego podziału zatem, w którym za kryterium przyjęto najogólniejsze cechy
metody badań, historia należy do nauk empirycznych, czyli opartych na
doświadczeniu. Chociaż w dalszym ciągu nie będziemy już wracali do problemów
klasyfikacji nauk, warto uprzytomnić sobie, że w myśl zreferowanych systemów
klasyfikacyjnych historia jest nauką społeczną i zarazem empiryczną.
Wyraz „historia" bywa używany w dwojakim znaczeniu. Oznacza on bądź dzieje, tzn.
wszystko to, co wydarzyło się w przeszłości, bądź też dyscyplinę naukową, dział
nauki, zajmujący się badaniem dziejów. To drugie znaczenie wyrazu „historia", w
znaczeniu nauki historycznej stanowić będzie przedmiot naszych dalszych rozważań.
Historia nie jest nauką o przeszłości w ogóle. Są całe wielkie okresy
przeszłości, których nie bada historia, lecz inne nauki, także przyrodnicze. Np.
przeszłość świata roślinnego jest przedmiotem paleobotaniki, przeszłość zwierząt
- paleozoologii, przeszłością naszej planety Ziemi zajmuje się geologia, itd.
Historia natomiast bada przeszłość człowieka. Zdefiniowanie historii jako nauki
badającej przeszłość ludzi nie jest jednak wystarczające, albowiem są jeszcze
inne dyscypliny naukowe, których przedmiotem jest człowiek w przeszłości, jak np.
antropologia, badająca stanowisko człowieka w świecie istot żywych i jego
pochodzenie oraz inne pokrewne zagadnienia. Do takich dyscyplin można by
zaliczyć również archeologię, która nie jest nauką historyczną w węższym tego
słowa rozumieniu; trzeba tu wszakże od razu podkreślić, że istnieją również
zwolennicy poglądu uznającego archeologię za część szeroko rozumianej historii.
Pogląd ten jest o tyle uzasadniony, że dzieje ludzkości stanowią pewną całość;
badanie tej całości to właśnie nauka historyczna sensu largo (w szerokim
znaczeniu). Konieczne jest zatem dalsze sprecyzowanie, uściślenie przedmiotu
nauki historycznej.
Człowiek jest istotą społeczną, podejmującą świadome działania w związku z grupą
społeczną, w której żyje. Postępowanie jego, mające na celu zaspokojenie różnych
potrzeb materialnych, emocjonalnych i intelektualnych (te dwie ostatnie
kategorie bywają czasem określane łącznie jako potrzeby duchowe), może być
bardziej lub mniej uświadomione, ale zawsze związane jest ze społeczeństwem -
nawet wtedy, kiedy jest przeciw niemu skierowane. Co więcej, znaczna większość
ludzkich poczynań, wyjąwszy elementarne popędy wspólne ze światem zwierzęcym
10
(zdobywanie pożywienia, popęd płciowy itd. - ale już nawet nie sposób ich
zaspokajania) staje się zrozumiała i jasna dopiero na tle społeczeństwa, w
którym dana jednostka działa.
Dlatego najwłaściwsze wydaje się określenie historii jako nauki zajmującej się
przeszłością ludzi żyjących w społeczeństwie lub przeszłością człowieka jako
istoty społecznej.
Tym samym zajmująsię jednaki inne nauki społeczne, np. socjologia, ekonomia,
opierająca wyniki swoich badań na tym samym materiale faktograficznym, tzn.
uwzględniające te same fakty, co fakty będące przedmiotem badań historycznych.
Na czym więc polega różnica pomiędzy tymi dyscyplinami naukowymi a historią? W
XIX wieku różnicę tę widziano przede wszystkim w tym, że historia miała być
nauką opisową, doszukującą się co najwyżej prostych genetycznych związków
pomiędzy poszczególnymi faktami (??.: „II wojna światowa rozpoczęła się na
skutek uderzenia Niemiec hitlerowskich na Polskę" - zdanie to nie zawiera
nieprawdy, ale jednocześnie nie tłumaczy w sposób wystarczający całego splotu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]