aaaaCzęsto usiłujemy ukryć nasze uczucia przed tymi, którzy powinni je poznać.aaaa [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Medycyna sądowa.

Ustalenie tożsamości nieznanych zwłok.

Dominika Bielak

Nr albumu 64156

Prawo, rok III

17.01.2013 r.

Wszelkiego rodzaju wypadki komunikacyjne, zamachy terrorystyczne, klęski żywiołowe oraz szeroko rozumiana przestępczość od zawsze pociąga za sobą liczne ofiary śmiertelne, których tożsamość często nie jest znana w momencie wszczynania śledztwa. Prawidłowa odpowiedź na pytanie, kim jest śmiertelna ofiara zdarzenia będącego przedmiotem daneo śledztwa nadaje mu kierunek, a niezaprzeczalnie ułatwia wykrycie sprawcy. Ustalenie tożsamości zwłok ma nie tylko bardzo duże znaczenie dla prawa karnego i kryminalistyki, ale wywołuje również skutki w innych dziedzinach prawa jak np. prawo spadkowe, rodzinne, cywilne, czy też ubezpieczeniowe. Bezdyskusyjna jest również kwestia identyfikacji zwłok dla rodziny i bliskich ofiary.

Warto rozpocząć rozważania dotyczące czynności podejmowanych w celu identyfikacji zwłok od zdefiniowania pojęcia zwłok. Pojęcie zwłok odgrywa w nauce kryminalistyki ważną rolę, gdyż mogą one stać się przedmiotem procesu wykrywczego, licznych ustaleń identyfikacyjnych, zaś wyniki badań zwłok, w szczególności ich sekcji, mogą mieć istotne znaczenie dowodowe. Zwłoki mogą stanowić przedmiot oględzin (art. 188 § 1 KPK), czynności określonych w art. 267 KPK, a przede wszystkim różnych ekspertyz, poczynając od identyfikacyjnych, a kończąc na badaniach toksykologicznych, histologicznych czy chemicznych. Zwłoki mogą występować jako całość, której wymierność nadaje integralny kształt zażyciowy ciała ludzkiego, bądź też można mieć do czynienia z ich poszczególnymi częściami, elementami, pozostałoś­ciami, względnie szczątkami.

Każdorazowa identyfikacja nieznanych zwłok w każdym przypadku musi być poprzedzona oględzinami miejsca ich znalezienia i dokładnym opisem odzieży oraz przedmiotów, nie tylko osobistych, znalezionych przy zwłokach. Odzież zdjęta ze zwłok powinna zostać odpowiednio zabezpieczona i przechowywana w określonych warunkach do dalszych badań, a wcześniej wysuszona i prawidłowo oznakowana. Ustaleniu tożsamości w czasie oględzin zewnętrznych zwłok służy stwierdzenie wielkości (długości) ciała, wagi, płci, wieku, ogólnego stanu odżywienia, cech owłosienia (także poza głową), rysunku i barwy tęczówki, stanu paznokci, znamion barwnikowych skóry, tatuaży, blizn, wszelkiego rodzaju zniekształceń lub uszkodzeń ciała.Kolejną czynnością, jaka powinna być przeprowadzona w celu identyfikacji nieznanych zwłok jest sekcja zwłok, która w istocie polega na otwarciu odpowiednimi cięciami, co najmniej trzech głównych jam ciała i zbadaniu zawartych w nich narządów w celu ustalenia przyczyny śmierci i okoliczności jej towarzyszących. W szerszym ujęciu sekcja zwłok oznacza badanie pośmiertne zwłok, obejmujące zarówno oględziny zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Sekcja zwłok pozwala na uzyskanie informacji potrzebnych do ustalenia tożsamości zwłok, a prawidłowe jej wykonanie pozwala ustalić przyczyny zgonu, co często jest bardzo istotne dla śledztwa.

Metody identyfikacji zwłok

W zależności od okoliczności znalezienia zwłok stosuje się różne metody ich identyfikacji, które zostały opracowane podczas V Konferencji Komisji Interpolu do spraw Identyfikacji Ofiar Katastrof Masowych i Klęsk Żywiołowych. Kolejność metod identyfikacji zwłok została podana od metod najbardziej wiarygodnych do metod tylko sugerujących tożsamość: porównanie profilu genetycznego DNA, porównanie odcisków palców, badanie uzębienia i innych danych odontologicznych, badania radiologiczne, porównanie danych medycznych (przebyte zabiegi lecznicze i chirurgiczne), porównanie znaków szczególnych (blizny, tatuaże), porównanie danych rysopisowych, identyfikacja rzeczy osobistych, identyfikacja na podstawie dokumentów ujawnionych przy zwłokach lub szczątkach, rozpoznanie przez świadków, członków rodziny lub znajomych.

Badanie DNA, czyli identyfikacja nieznanych zwłok na podstawie porównania kodu genetycznego DNA jest jednym z największych osiągnięć naukowych XX w. Naukowe podstawy tej metody oparte są na odkryciu przez A. Jeffreysa w 1985 roku tzw. DNA – Fingerprint. Po raz pierwszy badania genetyczne zastosowano w Anglii w 1985 roku w postępowaniu imigracyjnym. W roku 1992 Komitet Badań Naukowych USA uznał badania DNA za niezmiernie cenne narzędzie do identyfikacji zwłok i szczątków ludzkich. W roku 1996 Sąd Najwyższy uznał, że dowód z badań genetycznych ma pełną wartość poznawczą i dowodową.

DNA jest osobliwą strukturą chemiczną, która w każdym organizmie żywym jest nośnikiem informacji genetycznej. Cały świat żywy, wszystkie jego organizmy są zbudowane na poziomie molekularnym według jednej powszechnej zasady, takiej mianowicie, że każdy organizm biologiczny posiada unikatowy, charakterystyczny tylko dla siebie kod genetyczny tzw. genom. Kod genetyczny DNA tworzy 46 chromosomów zbudowanych z DNA, czyli kwasu dezoksyrybonukleinowego, zlokalizowanego wewnątrz jądra komórki. Obraz układu DNA jest indywidualny dla każdego człowieka, za wyjątkiem bliźniąt jednojajowych. Prawdopodobieństwo powtórzenia się identycznego układu DNA szacuje się na ok. 1:30 mld. Biorąc jedanak pod uwagę liczbę ludności zamieszkującej na naszej planecie – ponad 6,5 mld – można przyjąć, że pewność identyfikacji opartej na DNA jest stuprocentowa, co sprawia, że metoda ta staje się najbardziej wiarygodną.

Identyfikacja genetyczna osób o nieznanej tożsamości to jedno z podstawowych badań wykonywanych w laboratoriach genetycznych przez pracowników Zakładów Medycyny Sądowej. Często ujawnione zwłoki ludzkie podlegają takim zmianom (rozkładowi, rozfragmentowaniu, zwęgleniu lub zeszkieletowieniu), że wizualna identyfikacja ciała przez najbliższą rodzinę zmarłego nie jest możliwa. W tym przypadku jedynym sposobem na ustalenie danych osobowych denata staje się analiza genetyczna obejmująca określenie profilu DNA nieznanej osoby i porównanie go z profilami genetycznymi jego domniemanych krewnych. Ważne jest to, aby poszczególne państwa dysponowały bazami danych profili DNA, co w znacznym stopniu ułatwiłoby identyfikację nieznanych zwłok. Jako przykład można podać Wielką Brytanię, która jako pierwsza na świecie przystąpiła do tworzenia narodowej bazy danych profili DNA w Birmingham.

Poza badaniami genetycznymi stosunkowo najpewniejsza jest identyfikacja daktyloskopijna zwłok na podstawie linii papilarnych. Jak wykazują liczne badania, wieloletnia praktyka daktyloskopijna oraz obliczenia statystyczne, linie papilarne są indywidualne dla każdego człowieka i można przyjąć, że nie ma dwóch różnych osób posiadających identyczny układ linii papilarnych. Daktyloskopowanie zwłok sprawia na ogół więcej trudności niż daktyloskopowanie osób i często wymaga stosowania specjalnych technik. O skali tych trudności decyduje stan zwłok, który zależy od czasu, jaki upłynął od momentu zgonu, oraz warunki, w jakich zwłoki przebywały. Jeżeli zwłoki nie były poddane działaniu szczególnie szkodliwych czynników zewnętrznych, to w ciągu kilku dni od zgonu skóra i tkanka podskórna pozostawiają wystarczająco elastyczne, aby zastosować standardową technikę daktyloskopowania przy użyciu tuszu.Metoda daktyloskopijna może znaleźć zastosowanie tylko wtedy, gdy dysponujemy materiałem porównawczym w postaci wykonanej za życia osoby zaginionej karty daktyloskopijnej. Możliwa jest również sytuacja, że karta istnieje, ale rozkład gnilny zwłok uniemożliwia skuteczne i prawidłowe pobranie śladów linii papilarnych. Co ciekawe, w Polsce do 1956 roku była taka tradycja, że pobierano odciski palców od osób otrzymujących dowody tożsamości. Odciski te umieszczano na specjalnych kartach o nazwie DP-A1. Karty te są do dzisiaj wykorzystywane w celu identyfikacji zwłok. Od tego czasu odciski palców pobierane są tylko w celu rejestracji przestępców.

Kolejną z wymienionych metod identyfikacji zwłok jest badanie uzębienia i innych danych odontologicznych. Ludzkie zęby odgrywają w identyfikacji nieznanych zwłok kluczową rolę, gdyż często dostarczają prowadzącym dochodzenie istotnych wskazówek dla ustalenia tożsamości osoby. Odnosi się to do spraw, w których wskutek pośmiertnych zmian (skutki pożaru, zeszkieletowanie) nie można brać pod uwagę zewnętrznych cech indywidualnych jako podstaw do identyfikacji. Zapisy stomatologiczne, jak również pamięć dentystów stanowią nieocenioną pomoc w policyjnej identyfikacji zwłok. Na podstawie zapisanych w kartotekach czynności stomatologów, a także opierając się na dodatkowych dokumentach, które są przechowywane (zdjęcia rentgenowskie, odlewy uzębienia itp.), można przy pomocy lekarza stomatologa ustalić tożsamość dawnego pacjenta, porównując dane ze zgłoszenia policyjnego z danymi zarchiwizowanymi w jego dokumentacji. Istotne znaczenie w czasie badań identyfikacyjno – porównawczych ma szczególny opis stanu uzębienia przedstawiający: obecność zębów stałych, mlecznych, zębów mądrości, braki i ubytki w uzębieniu, stany chorobowe, stany po leczeniu zębów, wypełnienia ubytków plombami, nieprawidłowości zgryzu, sztuczne uzupełnienia (protezy, mostki, koronki z określeniem materiału, z którego zostały wykonane) oraz stan powierzchni żującej. Istotne dla identyfikacji zwłok jest określenie wieku, który w dużym przybliżeniu może być ustalony na podstawie stanu i rozwoju uzębienia. Skuteczność tej metody identyfikacji zależy w znacznym stopniu od prawidłowego i bardzo szczegółowego oznaczenia i wypełniania kart stomatologicznych z opisem stanu uzębienia w całej jamie ustnej oraz możliwie jak najdokładniejszym odtworzeniem na nich wszystkich zmian w uzębieniu.

Metodą, która jest dość powszechnie stosowana w praktyce indentyfikacyjnej szkieletu czaszki jest tzw. metoda superprojekcji zwana również superimpozycją. Podstawą do zastosowania tej metody jest posiadanie zdjęcia przeżyciowego osobnika identyfikowanego. Może to być zdjęcie, którego projekcja, np. portretowa o wymiarach 18 × 24 cm, była wykonana w okresie niezbyt odległym od momentu śmierci, zdjęcie nieretuszowane, wykonane w płaszczyźnie czołowej, w ustawieniu zbliżonym do linii frankfurckiej głowy. Do celów identyfikacji jest także przydatne zdjęcie wykonane w płaszczyźnie bocznej. Na specjalnym urządzeniu, tzw. superprojektorze, wkomponowuje się czaszkę nieznanych zwłok w zarysy twarzy ze zdjęcia (negatywu, diapozytywu) osoby wytypowanej spośród zaginionych. Stan potwierdzający całkowitą zgodność, tj. pokrywanie się elementów twarzy z odpowiadającym im umiejscowieniem na czaszce, przy uwzględnieniu grubości pokrywy tkanki miękkiej, a także wszelkie niezgodności we wzajemnym ustawieniu wymienionych wyżej elementów dokumentuje się na montażu fotograficznym wykonanym na jednym arkuszu papieru światłoczułego.

Z pośród dostępnych metod w grę wchodzi również rekonstrukcja twarzy na podstawie czaszki tzw. metodą Gierasimowa polegająca na takim modelowaniu plastycznym poszczególnych elementów twarzy, aby efekt końcowy stanowił przybliżony przyżyciowy wygląd twarzy i głowy danej osoby. Twórcą tej metody jest antropolog rosyjski M.M. Gierasimow. Na podstawie naukowo stwierdzonych anatomicznych związków między morfologią czaszki a kształtem i grubością tkanki miękkiej twarzy, modeluje się części tkanki miękkiej i nanosi je na czaszkę. W skrócie metoda ta przedstawia się następująco:
· najpierw wykonuje się odlew czaszki,
· w ważnych miejscach anatomicznych wbija się małe kołeczki, na których zaznacza się grubość tkanki mięśniowej w danym miejscu,
· w oczodoły wkłada się kulki z polistyrenu,
· na odlew nakłada się glinę rzeźbiarską do wysokości zaznaczonej na kołeczkach,
· po wyschnięciu gliny uzupełnia się głowę o włosy, brwi itp.

Identyfikacja zwłok tą metodą jest jednak w praktyce stosowana dość rzadko i nie zawsze daje dobre rezultaty. Przestrzega się nawet, że tego rodzaju odtwarzanie cech indywidualnych głowy obarczone jest zbyt dużym marginesem błędu, m.in. dlatego, że kształt czaszki niekoniecznie dokładnie wskazuje na wygląd zbudowanych z tkanki miękkiej poszczególnych elementów twarzy, takich jak kształt powiek, szerokość ust, grubość warg, dolna część nosa czy uszy. W związku z tym po metodę tę powinno sięgać się dopiero po wyczerpaniu innych sposobów identyfikacji. Większe nadzieje wiąże się natomiast z rekonstrukcją wyglądu głowy (głównie twarzy) na podstawie czaszki przy wykorzystaniu techniki komputerowej23.

Nowe możliwości identyfikacji zwłok stwarza implantoskopia. Termin implantoskopia definiuję się w terminologii kryminalistycznej jak i sądowo-lekarskiej jako identyfikacja zwłok na podstawie biomateriałów. Biomateriały są to ciała obce wszczepione do organizmu człowieka w celach leczniczych, zwane inaczej stabilizatorami, implantami lub protezami. Implantowane biomateriały w leczeniu różnego rodzaju schorzeń mogą mieć wartość porównawczo-indentyfikacyjną w ustalaniu tożsamości nieznanych zwłok, zapoczatkowując tym samym powstanie nowego systemu identyfikacyjnego, pod warunkiem zrealizowania następujących postulatów:

1.     Każdy implantowany do organizmu biomateriał będzie oznaczony indywidualną sygnaturą,

2.     Utworzony zostanie Centralny Rejestr Implantoskopijny, implantowanych do organizmu człowieka biomateriałów.

Problem wiążącego spełnienia wyżej wymienionych postulatów mogą rozwiązać odpowiednie uregulowania legislacyjne, warunkujące wdrożenie implantoskopii do zastosowań praktycznych jako nowej dziedziny w dziale identyfikacji kryminalistycznej. Masowe katastrofy, pożary, klęski żywiołowe, wielkie wybuchy i kataklizmy powodują śmierć tysiące ludzi, na skutek zwęglenia i spopielenia ich w wyniku działania wysokich temperatur, a indywidualnie oznaczane implanty ceramiczne i metalowe wszczepione do organizmu człowieka mogą być pewnym materiałem identyfikacyjnym.

Ustalenie tożsamości zwłok sprawia wiele trudności zajmującymi się tą dziedziną w procesie identyfikacyjnym, mimo wykorzystania najnowszych metod kryminalistycznych i sądowo-lekarskich. Dzieje się tak najczęściej w przypadku katastrof i klęsk żywiołowych, kiedy dochodzi do masowych spaleń. Znane dzisiejszej medycynie sądowej metody identyfikacji zwłok mają przede wszystkim znaczenie etyczno-moralne, gdyż dopiero po ustaleniu tożsamości denata rodzina może go godnie pochować.

Bibliorafia

„Medycyna sądowa dla prawników”, A. Jakliński,  Z. Marek

„Medycyna w procesie karnym”, J.Olbrycht,
„Medycyna sądowa”, B. Popielski, J. Kobiela

Artykuł z konferencji z Legionowa, 2009 r.